Rak prostaty jest drugim nowotworem pod względem częstości występowania – stanowi około 13% wszystkich przypadków raka u mężczyzn. Ryzyko zachorowania, tak jak w przypadku wszystkich nowotworów, rośnie wraz z wiekiem. Profilaktyka raka stercza powinna być stosowana już od 50. roku życia. Polega ona na poddawaniu się bezbolesnym badaniom dotykowym oraz krwi (PSA).

Co to jest PSA i kto powinien wykonać ten test?

PSA, z angielskiego Prostate Specific Antygen, to swoisty antygen prostaty. Badanie PSA służy do wykrywania raka prostaty, nawet we wczesnym stadium, gdy nowotwór nie daje jeszcze objawów. PSA bada się na podstawie próbki krwi żylnej. Poziom antygenu u zdrowych osób powinien mieścić się w normie. Norma PSA dla wieku nie jest jednakowa.

Badanie krwi PSA powinni wykonać mężczyźni, którzy skończyli 40 lat, nawet jeśli nie mają objawów przerostu prostaty, ale w rodzinie wystąpiły przypadki nowotworu gruczołu krokowego. Po 50. roku życia test powinno się wykonywać regularnie raz do roku. Marker PSA oznaczyć należy przede wszystkim wtedy, gdy pojawiają się problemy z oddawaniem moczu:

• ból i pieczenie podczas tej czynności,
  
• częsta potrzeba mikcji (oddawania moczu) i oddawanie niewielkich ilości moczu,
  
• nietrzymanie moczu lub jego wykapywanie,
  
• konieczność oddawania moczu w nocy.
  

Te objawy mogą świadczyć o łagodnym przeroście prostaty lub o rozwijającym się nowotworze. Często towarzyszą im także kłopoty z erekcją.

Oznaczenie markeru PSA lekarz zleca również wtedy, gdy podczas badania dotykowego (palpacyjnego) wyczuje zmiany prostaty.

PSA wolny i całkowity: normy

W organizmie antygen prostaty występuje w postaci wolnej i związanej z białkami. Obie te wartości łącznie dają wynik PSA całkowitego. Określenie stężenia całkowitego antygenu jest podstawą. Gdy wyniki tego testu nie mieszczą się w normie, wykonuje się pomiar całkowitego PSA i jego frakcji wolnej. Stosunek PSA wolnego do całkowitego to badanie o większej czułości i daje bardziej precyzyjne wyniki.

Przyjmuje się, że prawidłowy wynik PSA całkowitego nie powinien przekraczać 4 nanogramów na mililitr krwi (ng/ml). Jednocześnie wykazano zależność między wzrostem stężenia antygenu prostaty a wiekiem, dlatego wiek badanego ma znaczenie przy interpretacji wyników. Norma PSA całkowitego wynosi:

• między 40. a 49. rokiem życia do 2,5 ng/ml,
  
• między 50. a 59. rokiem życia do 3,5 ng/ml,
  
• między 60. a 69. rokiem życia do 4,5 ng/ml,
  
• między 70. a 79. rokiem życia do 6,5 ng/ml.
  

Jeśli wynik całkowitego PSA mieści się w zakresie od 4 do 10 ng/ml, wykonuje się badanie wolnej frakcji antygenu prostaty.

Interpretacja wyników PSA: szansa zachorowania na raka

To, że poziom antygenu prostaty jest podwyższony, nie oznacza, że osoba badana z pewnością ma raka stercza. Wynik PSA może być fałszywie wysoki, jeśli mężczyzna:

• miał wytrysk w ciągu 48 godzin poprzedzających badanie,
  
• wykonywał intensywny wysiłek fizyczny w ciągu dwóch dni przed badaniem PSA,
  
• ma łagodny przerost gruczołu krokowego,
  
• w krótkim czasie przed pobraniem krwi przeszedł badanie prostaty przez odbyt (per rectum),
  
• ma stan zapalny prostaty lub dróg moczowych,
  
• w ciągu dwóch dni przed badaniem krwi PSA miał badanie USG prostaty,
  
• przeszedł biopsję prostaty w ciągu kilku dni przed pobraniem próbki krwi,
  
• przeszedł operację usunięcia części prostaty w ciągu 6 tygodni przed badaniem PSA,
  
• zażywa leki stosowane w terapii onkologicznej.
  

Wynik PSA może być też fałszywie niski. Dotyczy to przypadków całkowitego usunięcia prostaty, chemio- i radioterapii w przebiegu nowotworu gruczołu krokowego i usunięcia jąder.

Obserwuje się też sytuację odwrotną. U niektórych mężczyzn wynik może być prawidłowy mimo rozwoju choroby.

Jeśli badanie wykazało podwyższone PSA całkowite, mieszczące się w granicach od 4 do 10 ng/ml, konieczne jest wykonanie testu stężenia wolnej frakcji antygenu prostaty PSA. Określenie stosunku PSA całkowitego do wolnego PSA pozwala podjąć decyzję o wykonaniu biopsji lub dalszej obserwacji stercza w badaniach. Interpretacja PSA wolnego w odniesieniu do wysokiego poziomu PSA całkowitego jest następująca:

• niskie PSA wolne – duże ryzyko raka stercza,
  
• wysokie PSA wolne – małe ryzyko nowotworu złośliwego prostaty.
  

Poziom PSA oznacza się także w trakcie leczenia onkologicznego i po jego zakończeniu. W ten sposób określa się skuteczność leczenia raka prostaty.

Wysokie PSA (przekraczające 10 ng/ml) i wzrost stężenia antygenu w krótkim czasie niezależnie od wieku oznacza duże ryzyko zachorowania na raka prostaty – około 60% szans. Potwierdzić lub wykluczyć raka gruczołu krokowego można wyłącznie poprzez biopsję stercza.

Przygotowanie do badania PSA

Przygotowanie do badania PSA nie jest konieczne. Osoba badana nie musi być na czczo, a krew można pobrać o dowolnej porze dnia. Dla uzyskania wiarygodnego wyniku warto pamiętać o zachowaniu przerwy między badaniem dotykowym prostaty, biopsją czy dużym wysiłkiem fizycznym a pobraniem krwi do badania PSA. Mężczyzna przed testem PSA powinien też zachować wstrzemięźliwość seksualną przez dwa dni.

Cena badania PSA i jego dostępność

Badanie PSA jest bezpłatne, jeśli zleca je lekarz. Cena badania PSA wykonywanego prywatnie wynosi od około 30 do 60 złotych. Badanie można przeprowadzić też samodzielnie, używając testu dostępnego w aptece. Określa on jedynie, czy poziom PSA jest podwyższony, czy nie. Nie można w ten sposób poznać konkretnych wartości stężenia antygenu prostaty we krwi. Test apteczny nie jest tak wiarygodny jak test PSA z krwi.