Zaburzenia osobowości należy odróżnić od schorzeń psychicznych, a także od przejściowych kryzysów emocjonalnych. Są to trwałe zaburzenia psychiczne wynikające z głęboko zakorzenionych cech i zachowań. Dysfunkcyjne rysy osobowości rzutują na sposób myślenia jednostki, jej obraz samej siebie i percepcję otoczenia. Obniżają komfort psychiczny i jakość relacji interpersonalnych. Za zaburzenie osobowości od niedawna uznaje się utrwaloną postawę bierno-agresywną (zwaną też negatywistyczną), choć nie została ona jeszcze opisana w oficjalnych klasyfikacjach chorób (ICD-10, DSM-5).

Czym jest osobowość bierno-agresywna?

Osobowość negatywistyczna wyraża się przede wszystkim w sposobie okazywania negatywnych uczuć. Bierna agresja wynika z nagromadzonej frustracji, żalu, złości, niezadowolenia i rozczarowania. Emocje te są wynikiem narastającego latami poczucia krzywdy, niesprawiedliwego traktowania, bycia niezrozumianym i niedocenianym. Jednostka z osobowością bierno-agresywną nie wyraża swoich uczuć wprost. Formą „odwetu” na otoczeniu jest sabotowanie jego uzasadnionych oczekiwań – wycofywanie się z pożądanych przez nie aktywności czy opóźnianie istotnych działań.

Charakterystyka osobowości negatywistycznej

Osobowość bierno-agresywną rozpoznać można na podstawie szeregu charakterystycznych postaw i zachowań, do których należą:

• prokrastynacja (zwlekanie z realizacją zadań),

• niska efektywność podejmowanych działań,

• niedotrzymywanie zobowiązań,

• nieuzasadnione przeciwstawianie się poleceniom,

• zaprzeczanie słuszności ogólnie przyjętych zasad,

• silna potrzeba niezależności, niechęć do jakiejkolwiek kontroli,

• odrzucanie autorytetów,

• krytykowanie i lekceważenie osób o wyższym statusie zawodowym czy społecznym,

• okazywanie zawiści wobec ludzi, którym lepiej się powodzi,

• kłótliwość, wygłaszanie prowokacyjnych tez, uszczypliwych uwag pod adresem innych osób,

• tendencja do obwiniania innych za własne niepowodzenia,

• częste skarżenie się na swój los (złe traktowanie przez innych ludzi),

• brak dystansu do swoich emocji i zachowań.

Ponieważ człowiek z osobowością bierno-agresywną w gruncie rzeczy spragniony jest akceptacji otoczenia, nie stawia jawnego oporu, który mógłby spotkać się z gniewem czy krytyką. Zawsze przedstawia uzasadnienie dla określonych postaw, np. zaniedbywanie podstawowych obowiązków, tłumacząc ich nadmiarem czy swoim złym samopoczuciem. Często przyznaje się do winy, przeprasza za własne zaniedbania. Nie przekłada się to jednak na zmianę jego postępowania.

Skąd się bierze agresja i jak sobie z nią radzić? Dowiesz się tego z filmu:

Przyczyny kształtowania się osobowości bierno-agresywnej

Osobowość kształtuje się pod wpływem wielu czynników, wśród których znajdują się obciążenia genetyczne, wrodzone cechy temperamentu czy uwarunkowania biologiczne. W przypadku rozwoju osobowości negatywistycznej kluczową rolę mają wczesne doświadczenia jednostki, modelujące ją zachowania dorosłych, styl wychowania w domu rodzinnym, wpływ szkoły i środowiska rówieśniczego. Psychologowie są zdania, że skłonność do biernej agresji może być konsekwencją nadopiekuńczości rodziców we wczesnym dzieciństwie, a następnie utraty ich całkowitej uwagi np. w związku z rozpadem rodziny czy narodzinami młodszego rodzeństwa.

Osobowość negatywistyczna kształtować się może także na skutek nieustannego tłumienia naturalnej ekspresji dziecka (w szczególności ukarania go za okazywanie negatywnych uczuć), a przy tym nieprzedstawiania mu alternatywnych sposobów wyrażania emocji i technik konstruktywnego radzenia sobie z nimi. Bierna agresja to także częsta postawa u osób z rodzin dysfunkcyjnych, zmuszonych w dzieciństwie do odgrywania nieadekwatnych do ich wieku ról w obliczu niedojrzałych zachowań dorosłych (np. alkoholizmu rodziców).

Osobowość bierno-agresywna a możliwości terapii

Ludzie z osobowością bierno-agresywną zwykle nie mają poczucia, że potrzebują leczenia. Na terapię zgłaszają się dopiero pod presją bliskich osób czy w związku z ryzykiem utraty pracy. Uczestniczenie w sesjach jest dla nich jeszcze jedną formą niechcianego przymusu, a terapeuta – autorytetem do zanegowania. Takie nastawienie pacjenta uniemożliwia skuteczną pracę nad jego problemami, niezależnie od przyjętej metody terapii.

Najważniejszym zadaniem psychoterapeuty jest przełamanie oporu osoby bierno-agresywnej i skłonienie jej do podjęcia współpracy. Zwykle udaje się tego dokonać w atmosferze zaufania, gdy pacjent czuje aprobatę, zrozumienie, cierpliwość swojego rozmówcy. Istotne jest także, by miał poczucie pewnej kontroli nad procesem leczenia, np. samodzielnie wybierał zadania domowe spośród zaproponowanych przez terapeutę.

Ponieważ osobom bierno-agresywnym brakuje wglądu we własne emocje, zrozumienia swojej roli w powstawaniu problemów, terapia powinna koncentrować się na analizie automatycznych myśli i postaw pacjenta. Najczęściej pomocne okazuje się także przepracowanie negatywnych doświadczeń, które wpłynęły na ukształtowanie osobowości negatywistycznej.

Bibliografia:

1. Biała M., Kiejna A. Znaczenie zaburzeń osobowości wobec przerywania leczenia na przykładzie wybranych oddziałów psychiatrycznych, Psychiatr. Pol. 2017; 51(3): 425–436.