Śmierć mózgu nie musi oznaczać, że człowiek nieżyjący traci zdolność do poruszania się. Istnieją konkretne procedury, które muszą zostać przeprowadzone, by stwierdzić zgon. Syndrom Łazarza to nie jedyny odruch pośmiertny. Jego nazwa wywodzi się z nowotestamentowej historii o Łazarzu, którego wskrzesił Jezus Chrystus.

Czym jest odruch Łazarza?

Osoba, u której na skutek wypadku lub choroby doszło do śmierci mózgu, niejednokrotnie może mieć podtrzymywane czynności życiowe za pomocą aparatury. Wiadomo jednak, że nie odzyska ona nigdy zdolności do samodzielnego funkcjonowania. Rozpoznanie śmierci mózgu wymaga przeprowadzenia pewnych procedur, a diagnozę utrudnia występowanie niespecyficznych ruchów. Jedną z najbardziej efektownych i znanych reakcji mogących pojawić się u zmarłej osoby jest odruch Łazarza. To gwałtowne podniesienie kończyn górnych wraz z ich odwiedzeniem, często z następującym skrzyżowaniem rąk na klatce piersiowej i ustawieniem ich wzdłuż ciała, zwykle niesymetrycznie. Zdarza się, że towarzyszy mu napięcie mięśni tułowia, doprowadzające aż do jego zgięcia.

Odruch powstaje po śmierci mózgu, definiowanej jako nieodwracalne uszkodzenie struktur oraz pnia mózgu. Mimo tego zmarli nie zawsze są nieruchomi. Pojawienie się między innymi syndromu Łazarza możliwe jest dzięki zachowaniu odruchów rdzeniowych, czyli połączenia odruchowego neuronów w rdzeniu kręgowym z nerwami szkieletowymi, które są bezwarunkowe. Wynika to z niejednoczasowej śmierci komórek oraz tkanek.

W przypadku wystąpienia odruchu Łazarza oraz innych syndromów konieczne jest podjęcie zmodyfikowanej diagnostyki w kierunku śmierci mózgu. Procedura wymaga przeprowadzenia dodatkowych badań.

Na jakiej podstawie stwierdza się śmierć mózgu?

Śmierć mózgu rozpoznaje się w dwóch etapach. W pierwszym wysnuwa się jej podejrzenie na podstawie następujących przesłanek: osoba, sztucznie wentylowana, jest w śpiączce o znanej przyczynie, nastąpiło u niej pierwotne lub wtórne uszkodzenie mózgu, które jest nieodwracalne. Kolejne postępowanie obejmuje dwukrotne zbadanie przez lekarza specjalistę anestezjologii i intensywnej terapii odruchów pniowych oraz bezdechu. Nieobecność odruchów oraz trwały bezdech świadczą o śmierci mózgu.

Ostateczną diagnozę orzekającą śmierć mózgu stawia zespół złożony z trzech lekarzy: specjalisty w dziedzinie anestezjologii i intensywnej terapii, neurochirurga oraz neurologa. Komisja kontroluje przebieg wykonywanych procedur i stwierdza zgon.

Zobaczcie, jak stwierdza się śmierć mózgu:

O nieobecności odruchów ze strony pnia mózgu świadczą:

• brak reakcji źrenic na światło,
• brak odruchu rogówkowego,
• brak ruchów oka – spontanicznych oraz podczas specjalnych prób,
• brak reakcji bólowej na uciśnięcie punktów w obrębie twarzy, odpowiadających przebiegowi nerwów czaszkowych,
• brak odruchów wymiotnych oraz kaszlowych,
• brak odruchu oczno-mózgowego,
• brak reakcji bólowej na bodźce.

Stwierdzenie trwałego bezdechu składa się z kilku etapów. Pacjenta wentyluje się na respiratorze stuprocentowym tlenem, by zapobiec groźnemu dla mózgu niedotlenieniu, do unormowania się poziomu dwutlenku węgla. Kiedy jego wartość wyniesie 40 mmHg, odłącza się respirator oraz obserwuje ruchy klatki piersiowej i poziom saturacji (wysycenia krwi tlenem) przez 10 minut. Następnie pobiera się krew i podłącza się pacjenta niezwłocznie do respiratora. Brak ruchów klatki oraz wzrost poziomu dwutlenku węgla do 60 mmHg świadczą o trwałym bezdechu.

W szczególnych sytuacjach, takich jak urazy twarzoczaszki, obecność nietypowych odruchów, chociażby syndromu Łazarza, wpływ środków farmakologicznych, standardowe badanie w kierunku śmierci mózgu musi być uzupełnione dodatkowymi analizami. Zleca się wówczas badanie bioelektrycznej czynności mózgu – elektroencefalografię (EEG), badanie multimodalne wywołanych potencjałów lub ocenę krążenia mózgowego.

Rozpoznanie śmierci mózgu pozwala na pobranie tkanek i narządów od zmarłego, jeśli za życia nie wyraził on ku temu sprzeciwu.

Inne odruchy pośmiertne

Oprócz spektakularnego odruchu Łazarza u osoby nieżyjącej można niekiedy zauważyć inne ruchy nerwowo-mięśniowe, będące częstą reakcją na czynnik zewnętrzny. Są zjawiskiem całkowicie fizjologicznym, budzą jednak wątpliwości co do stanu zmarłej osoby. Częstość ich występowania szacuje się na 1,4–8%.

Najczęściej pojawiające się odruchy pośmiertne to:

• zgięciowy lub wyprostny odruch podeszwowy,
• odruch kolanowy,
• odruch z mięśnia dwugłowego oraz z mięśnia trójgłowego,
• odruchy brzuszne,
• odruch mosznowy,
• toniczny odruch szyjny,
• pojedyncze unoszenie kończyn górnych.

Rzadkim odruchem jest objaw przypominający okresowe ruchy nóg w czasie odpoczynku sennego.

Bibliografia:

1. Hannawi Y.: Abnormal movements in critical care patients with brain injury: a diagnostic approach. Crit. Care. 2016; 20: 60.

2. Orońska A.: Kodeks etyki lekarskiej. Kryterium śmierci mózgowej przy pobieraniu narządów do transplantacji ze zwłok ludzkich. Med. Prakt., 2016; 11: 109–112.

3. Sadaj-Owczarek K.: Czy ciało po śmierci mózgu może się ruszać?. Zeszyty Naukowe Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Witelona w Legnicy. Nr 26(1)/2018.