Mandala (w sanskrycie oznacza ‘koło’, ‘pierścień’, ‘krąg’, ‘cyrkiel’) występuje w sztuce buddyzmu tantrycznego – jest rodzajem motywu artystycznego, będącego harmonijnym połączeniem koła oraz kwadratu. Tworzenie, a następnie niszczenie motywu uważane jest za formę medytacji (jako droga transformacji). Mandala ilustruje wszechświat; koło to symbol nieba, nieskończoności, zewnętrzności, harmonii i doskonałości, natomiast kwadrat symbolizuje człowieka, ziemię, wewnętrzność. Mandala uważana jest za lustro ludzkiej psychiki, ciała oraz życia.

Istnieją różne rodzaje mandali, np. oczyszczające, ochronne, wzmacniające. Uważa się, że mandala może uleczyć duszę człowieka. Szczególnym jej rodzajem jest mandala zdrowia.

Co to jest mandala zdrowia?

W oparciu o buddyjską mandalę powstała tzw. mandala zdrowia, będąca nowoczesnym modelem ekosystemu człowieka. Po raz pierwszy opracowano ją w latach 80. w Departamencie Zdrowia Publicznego w Toronto, wykorzystując holistyczny (całościowy) model zdrowia praktykowany w kulturze Dalekiego Wschodu. Mandala zdrowia (nazywana również społeczno-ekologicznym modelem zdrowia) kładzie nacisk na związek człowieka ze środowiskiem – uważa się, że zgodna relacja między człowiekiem a środowiskiem, a także pomiędzy innymi ludźmi stanowi istotę dobrego stanu zdrowia i samopoczucia, czyli podstawę dobrostanu.

Mandala zdrowia składa się z kręgów, których centrum stanowi człowiek rozumiany jako jedność wymiarów: fizycznego, duchowego, intelektualnego (ciało – duch – umysł). Człowiek ulega wpływom różnych systemów. W mandali zdrowia za najważniejszą grupę uważa się rodzinę, która kształtuje system wartości; ów system obejmuje również zachowania i nawyki dotyczące zdrowia.

Mandala zdrowia – znaczenie

Zgodnie z mandalą zdrowia istnieją 4 grupy czynników (zobrazowane jako kręgi), które warunkują zdrowie człowieka oraz jego rodziny. Są to:

• czynniki biologiczne – obejmują m.in. geny, właściwości układu odpornościowego, cechy biologiczne oraz fizjologiczne,
  
• zachowania indywidualne – związane z wolnym wyborem, np. stosowana dieta, podejmowane działania profilaktyczne, skłonność do używek,
  
• środowisko fizyczne – obejmuje warunki mieszkaniowe, status pracy, otoczenie,
  
• środowisko psycho-socjo-ekonomiczne – obejmuje status społeczny i ekonomiczny (materialny), a także czynniki psychologiczne, takie jak wsparcie społeczne, podatność na presję otoczenia czy reklamę.
  

Przedstawione czynniki według mandali zdrowia są ze sobą powiązane różnymi elementami, do których należą: styl życia, praca (bądź jej brak), system opieki zdrowotnej, a także środowisko przekształcone przez człowieka (uprzemysłowienie, zanieczyszczenie i degradacja środowiska).

Zewnętrzne (najszersze) kręgi mandali zdrowia obejmują:

• kulturę – wartości, postawy, przekonania,
  
• biosferę – w jej skład wchodzą wszystkie żywe organizmy; stanowi podstawę zdrowia.
  

Mandala zdrowia – człowiek jako całość

Ponieważ mandala zdrowia traktuje człowieka całościowo, uważa się, że pewne zachowania indywidualne, na które człowiek decyduje się w danym momencie (np. palenie papierosów), stanowią element zespołu zachowań i nie można ich rozpatrywać w oderwaniu od pozostałych elementów. Innymi słowy – trzeba najpierw poznać wzór życia codziennego danego człowieka, żeby spróbować zrozumieć, dlaczego pojawiły się u niego określone zachowania (szczególnie szkodzące zdrowiu). Również wartości kulturowe wpływają na zachowania podejmowane w zdrowiu bądź w chorobie.

Mandale zdrowia w przejrzysty sposób pokazują, jak wiele czynników wpływa na człowieka i jego stan zdrowia. Istotna jest w nich także interaktywność, co oznacza, że na człowieka i jego zachowania wpływ mają różne czynniki (zobrazowane jako okręgi), a które to wzajemnie się przenikają i wchodzą ze sobą w interakcje.

Mandalę zdrowia nazywa się również modelem dynamicznym, ponieważ czynniki i uwarunkowania uważane za przyczynę określonego stanu zdrowia mogą się zmieniać i być modyfikowane. Model mandali zdrowia zwraca ponadto uwagę na tzw. społeczną dystrybucję zdrowia (nierówny dostęp do zdrowia), który nie jest u ludzi jednakowy. Oznacza to, że mogą istnieć przeszkody w możliwości przestrzegania zasad zdrowego stylu życia, co należy uwzględnić w kontekście rozpatrywania życiowych szans człowieka. W tym sensie mandale zdrowia wskazują, że system opieki zdrowotnej nie jest jedynym, a tylko jednym z wielu determinantów zdrowia.

Bibliografia:

1. Katarzyna Borzucka-Sitkiewicz, Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006.