Omawiana choroba (łac. encephalitis ixodica) ma różne nazwy: kleszczowe zapalenie mózgu (KZM), odkleszczowe zapalenie mózgu, odkleszczowe zapalenie opon mózgowych, kleszczowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, wirusowe zapalenie mózgu przenoszone przez kleszcze.

Do zakażenia dochodzi wskutek ukłucia przez zainfekowanego kleszcza. Chorobę wywołuje należący do rodzaju flawiwirusów wirus kleszczowego zapalenia mózgu. Zachorować można w każdym wieku. Około 1,4% zachorowań kończy się śmiercią. Uwaga! Chorobę może też wywołać spożycie surowego mleka zakażonych zwierząt (krowy, owcy, kozy).

Kleszczowe zapalenie mózgu – objawy

Ślina kleszczy ma właściwości znieczulające, dlatego zwykle nie zdajemy sobie sprawy, że zostaliśmy ukąszeni. Najczęstsze miejsca ukąszeń u człowieka to: ręce, nogi, zgięcia stawów, uszy, głowa.

Zobacz, jakie jest ryzyko zakażenia przez kleszcza

Choroba atakuje ośrodkowy układ nerwowy. Przebiega dwufazowo. Pierwsze objawy, takie jak gorączka oraz symptomy przypominające przeziębienie bądź grypę, pojawiają się po okresie wylęgania (w ciągu 1–2 tygodni) i ustępują samoistnie w ciągu maksymalnie 7 dni, a samopoczucie ulega znacznej poprawie. Co jednak charakterystyczne dla KZM, po kolejnych 2–8 dniach gorączka (powyżej 39 stopni) wraca. Pojawiają się inne symptomy: nudności, wymioty, biegunka, drgawki, zaburzenia równowagi, bóle głowy, sztywność karku i inne objawy oponowe, niedowłady i porażenia, utrata przytomności, śpiączka.

W łagodnych przypadkach, gdy objawy są słabe bądź nie występują, diagnostykę kleszczowego zapalenia mózgu stwierdza się na podstawie badań krwi.

W ciężkich zachorowaniach, gdy wystąpią objawy mózgowe, móżdżkowe albo rdzeniowe, odkleszczowe zapalenie opon mózgowych może prowadzić do zaniku mięśni, stałych bólów głowy czy niedowładów. Te groźne następstwa mogą być trwałe. Ryzyko ciężkiego przebiegu kleszczowego zapalenia mózgu wzrasta z wiekiem. U dzieci odkleszczowe zapalenie opon mózgowych najczęściej objawia się jako zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (co zwykle kończy się pełnym wyzdrowieniem, jednak mogą zdarzyć się trudne przypadki pozostawiające po sobie trwałe groźne następstwa).

Kleszczowe zapalenie mózgu – szczepionka

Na świecie znanych jest 800 gatunków kleszczy; w Polsce występuje 20 z nich. Największe zagrożenie stanowią: kleszcz pospolity (Ixodes ricinus) i kleszcz łąkowy (Dermacentor reticulatus). Kleszcz pospolity należy do rodziny kleszczy tarczowatych – jest on najbardziej rozpowszechnionym przedstawicielem tej grupy. Nie wszystkie kleszcze są zarażone wirusem, jednak zachorowalność – szczególnie ze względu na zmianę klimatu oraz modyfikację naturalnego środowiska kleszczy – wzrosła na przestrzeni ostatnich lat.

Odkleszczowemu zapaleniu opon mózgowych można zapobiegać poprzez szczepienia ochronne – szczególnie zaleca się je osobom przebywającym na terenach endemicznych (w Polsce największe skupiska zakażonych kleszczy występują w rejonach warmińsko-mazurskim, białostockim, podlaskim). Na obszarach najbardziej zagrożonych szczepić można dzieci już od 1. roku życia oraz kobiety w ciąży (szczepionka chroni wówczas zarówno matkę, jak i dziecko). Nie prowadzono badań nad wpływem szczepionki w tym okresie, więc nie jest to praktyka powszechnie stosowana.

Szczepionkę na kleszczowe zapalenie mózgu najlepiej podać przed okresem żerowania kleszczy – wczesną wiosną bądź zimą. Dwie dawki wakcyny zapewniają ochronę na bieżący sezon aktywności kleszczy. Długotrwałą odporność gwarantuje podanie trzeciej dawki w ciągu roku od zastosowania drugiej dawki. Następnie należy przyjmować dawki przypominające (pierwsza po 3 latach od trzeciej dawki, a kolejne co 5 lat).

Osoby, którym zależy na czasie (np. przed podróżą w tereny endemiczne), mogą zastosować się do przyśpieszonego schematu szczepienia, zgodnie z którym dwie pierwsze dawki podaje się w odstępach dwutygodniowych.

Kleszczowe zapalenie mózgu – leczenie

Chorobę leczy się objawowo (leczenie przyczynowe nie istnieje). Pacjentom z KZM podaje się leki przeciwgorączkowe, przeciwdrgawkowe, przeciwzapalne. W lżejszych przypadkach odkleszczowego zapalenia opon mózgowych chory całkowicie wraca do zdrowia. W przypadkach zdrowienie jest długotrwałe, konieczna może okazać się rehabilitacja.

Ponieważ kleszczowego zapalenia mózgu nie leczy się przyczynowo, najważniejsze jest jego zapobieganie. Żeby uchronić się przed ukąszeniem kleszcza, należy trzymać się kilku zasad:

• podczas wycieczek do terenów bytowania kleszczy (las i skraj lasu, łąka, park) należy odpowiednio się ubierać: nosić wysokie buty i zakrywać jak największą powierzchnię ciała;
  
• stosować środki odstraszające kleszcze;
  
• unikać terenów, gdzie kontakt z kleszczem jest najbardziej prawdopodobny;
  
• nie spożywać surowego mleka pochodzącego od zwierząt, które mogą być zakażone (od krów, kóz czy owiec);
  
• po powrocie do domu dokładnie obejrzeć całe ciało, a jeśli odkryjemy, że ukąsił nas kleszcz, usunąć go.
  

Jak usunąć kleszcza?

Kleszcza z ciała należy usunąć pęsetką – łapiąc intruza tuż przy skórze i wyciągając go jednym płynnym ruchem. Kleszcza nie należy wykręcać, zgniatać ani smarować tłuszczem (to popularny mit). Miejsce ukłucia należy zdezynfekować. Wyciągniętego kleszcza możemy przekazać do badań pod kątem groźnych chorób (np. do sanepidu).