Nazwa „toksykologia” wywodzi się od greckiego słowa toxon, które oznacza łuk, oraz toxicos (substancja, którą zatruwano strzały). Toksykologię można najogólniej określić jako naukę o truciznach i toksynach. Dyscyplina ta zajmuje się jakościowymi i ilościowymi badaniami dotyczącymi skutków oddziaływania związków chemicznych zarówno na ludzki organizm, jak i na inne formy życia.

Co to jest toksykologia?

Toksykologia to nauka o właściwościach i działaniu substancji toksycznych oraz metodach ich wykrywania, identyfikacji, oznaczania w materiale biologicznym i niebiologicznym czy leczenia zatruć. Bada budowę chemiczną substancji toksycznych, proces ich przemian w środowisku i organizmie oraz mechanizm działania toksycznego. Należy do interdyscyplinarnych dziedzin nauki, gdyż została wyodrębniona m.in. z chemii, biologii, medycyny, weterynarii i farmakologii.

Powszechnie przyjęty został podział toksykologii na praktyczną (stosowaną) i teoretyczną, która z kolei dzieli się na:

• toksykologię ogólną – zajmuje się definiowaniem podstawowych pojęć,
  
• toksykologię szczegółową – zajmuje się badaniem i opisywaniem trucizn,
  
• toksykologię doświadczalną – zajmuje się opracowywaniem modeli badawczych i śledzeniem stanu trucizn w organizmie.
  

We współczesnej toksykologii pojawiają się głównie zagadnienia związane z narażeniem na zatrucia przewlekłe, co niewątpliwie ma związek z postępującym zanieczyszczeniem środowiska. Uważa się, że pierwszoplanowym obszarem działania toksykologii współczesnej powinna być profilaktyka.

Czym zajmuje się toksykolog? Dowiesz się tego z filmu:

Czym jest analiza toksykologiczna?

W ramach toksykologii przeprowadzane są rozmaite badania. Analiza toksykologiczna to zespół czynności mających na celu ustalenie obecności i poziomu stężenia toksycznych związków chemicznych. Może być wykonywana dla każdego rodzaju próbki. Najczęstszym materiałem wykorzystywanym do badań toksykologicznych jest tzw. krew pełna (zawiera wszystkie elementy upostaciowane i nieupostaciowane, a także surowicę i osocze). Nierzadko analizuje się ją wraz z innymi płynami ustrojowymi (jak mocz) czy tkankami ciała pobranymi podczas sekcji zwłok (wycinki narządów wewnętrznych). Próbki te nazywane są materiałami klasycznymi. Jednakże wraz z rozwojem technologii i nauk medycznych możliwe staje się analizowanie wielu innych próbek, jak m.in. ślina, smółka, paznokcie, włosy, ciało szkliste oka czy szpik kostny. Materiały te określa się mianem alternatywnych.

Co to jest toksykologia sądowa?

Toksykologia sądowa zajmuje się substancjami chemicznymi, których spożycie i posiadanie związane jest z wykroczeniem lub przestępstwem, a ich zażycie może doprowadzić do zaburzenia stanu zdrowia lub śmierci człowieka czy zwierzęcia. Za najważniejsze zadanie znajdujące się w sferze zainteresowań toksykologa sądowego uważa się obecnie analizę substancji uzależniających.

Toksykolog sądowy uczestniczy w przygotowaniu opinii sądowo-toksykologicznej, która wydawana jest przez lekarza sądowego. Stanowi ona punkt wyjścia w orzeczeniach sądowych. Opiera się na następujących elementach:

• analiza obrazu klinicznego – zachowanie zatrzymanego kierowcy, zmiany chorobowe u denata przed zgonem,
  
• wynik badania toksykologicznego materiału biologicznego,
  
• analiza obrazu sekcyjnego osób zmarłych.
  

Co to jest toksykologia żywności?

Toksykologia żywności skupia się na badaniu i zapobieganiu zatruciom oraz stara się ograniczyć szkodliwe działanie dla zdrowia i życia człowieka, wywołane przez substancje trafiające do organizmu z racją pokarmową. Za przedmiot badań toksykologii żywności uważa się szkodliwe substancje pochodzenia naturalnego albo powstałe w żywności podczas produkcji, przechowywania, dystrybucji, procesów technologicznych i zanieczyszczenia środowiska, a także celowo dodawane. Toksynami żywnościowymi są m.in. pestycydy, nawozy, metale ciężkie, azotany, środki czystości i leki weterynaryjne.

Co to jest toksykologia kliniczna?

Toksykologia kliniczna zajmuje się badaniem ostrych zatruć, problemów diagnostyki i leczenia. Te pierwsze stanowią poważny problem społeczny. Według statystyk w najmniejszym stopniu stanowią je zatrucia zawodowe (do 10%), nieco częściej są to zatrucia przypadkowe (do 30%), a ponad połowę stanowią zatrucia samobójcze (około 60%).

Dla celów klinicznych wszystkie czynniki toksyczne można podzielić na dwie grupy: takie, dla których istnieje swoiste leczenie lub odtrutka i takie, dla których nie ma swoistego leczenia. Dla większości leków i innych związków chemicznych nie ma swoistego leczenia, strategią postępowania jest wówczas leczenie objawowe podtrzymujące podstawowe funkcje życiowe. Powiedzenie „lecz pacjenta, nie truciznę” pozostaje najbardziej podstawową i istotną zasadą klinicznej toksykologii.

Inne rodzaje toksykologii

Innymi popularnymi rodzajami toksykologii są:

• toksykologia użytkowa – zajmuje się związkami chemicznymi, których właściwości wykorzystywane są świadomie, takimi jak pestycydy, środki konserwujące, leki;
  
• toksykologia środowiskowa – zajmuje się substancjami chemicznymi, których źródłem jest środowisko pracy i życia człowieka oraz zwierząt; wyodrębnia się: toksykologię przemysłową (tzw. środowiska pracy), środowiskową pozaprzemysłową (tzw. środowiska ogólnego) i ekotoksykologię.

Bibliografia:

1. Pach J., Zarys toksykologii klinicznej, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009.

2. Piotrowski J.K., Podstawy toksykologii, Warszawa, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, 2008.

3. Brzozowska A., Toksykologia żywności, Warszawa, SGGW, 2010.

4. Szopa M., Prudlak K., Zawadzki M., Markowska J., Piekoszewski W., Pędlowski M., Futoma-Kołoch. B, Krew jako materiał diagnostyczny w toksykologii sądowej, „Laboratorium”, 2015, 9–10, s. 77–80.

5. Steńczuk W., Toksykologia współczesna, Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2006.

6. Rajtar-Cynke G., Farmakologia, Lublin, Czelej, 2002.