Mięsień sercowy składa się z komórek, które mają zdolność do wytwarzania impulsów elektrycznych, wywołujących jego skurcz. Tworzą one skupiska: węzeł zatokowo-przedsionkowy, pęczki, węzeł przedsionkowo-komorowy i włókna Purkiniego. Pobudzenie komórek następuje około 60–100 razy na minutę i rozchodzi się po całym mięśniu. Cykl pracy serca rozpoczyna się w węźle zatokowo-przedsionkowym, dlatego jest on określany jako rytm zatokowy.

Co to jest rytm zatokowy?

Rytm zatokowy to fizjologiczny rytm serca, zapoczątkowany w węźle zatokowo-przedsionkowym – strukturze układu bodźco-przewodzącego mięśnia sercowego. Zlokalizowany jest w ścianie prawego przedsionka pod nasierdziem. Komórki, które się w nim znajdują, mają zdolność do spontanicznych wyładowań elektrycznych, dlatego rozpoczynają każdy cykl pracy serca.

Rytm zatokowy jest podstawowym parametrem, który pozwala ocenić, czy serce pracuje prawidłowo. Jeżeli tak jest, określa się go jako miarowy. Gdy występują nieprawidłowości, może być on natomiast niemiarowy, spowolniony lub przyspieszony.

Jak można badać rytm zatokowy?

Rytm zatokowy można rozpoznać i ocenić za pomocą badania elektrokardiograficznego (EKG) serca. Polega ono na rozmieszczeniu elektrod na skórze klatki piersiowej i kończynach. Różnica napięć, która między nimi powstaje, jest zapisywana graficznie w formie krzywej elektrokardiograficznej.

Rytm zatokowy w EKG charakteryzuje się występowaniem załamków P i zespołów QRS. Pierwsze z nich oznaczają depolaryzację mięśnia przedsionków, drugie – depolaryzację komór. Natomiast odcinek PQ to czas przewodzenia depolaryzacji przez węzeł zatokowo-przedsionkowy. Poza wspomnianymi czynnikami w ocenie pracy serca znaczenie mają: załamek T, odcinek ST oraz odstępy między nimi. Interpretacją zapisu EKG zajmuje się lekarz.

Rytm zatokowy – norma

Prawidłowy rytm zatokowy w EKG cechuje się obecnością załamków P, które są dodatnie (uniesione w górę na krzywej elektrokardiograficznej) w odprowadzeniach I, II i aVF, natomiast ujemne (na elektrokardiogramie linia skierowana w dół) w aVR. Załamki P występują zawsze przed zespołem QRS.

Za prawidłowy rytm zatokowy uważa się pracę serca, której częstość mieści się w zakresie 60–100 uderzeń na minutę. Ważne jest również, aby kolejne załamki P były oddalone od siebie nie bardziej niż o 120 ms. Warto wspomnieć, że u osób, które regularnie uprawiają sport, za prawidłowy wynik uważa się także wartości, które nie przekraczają 50–60 uderzeń na minutę. Miarowy rytm zatokowy oznacza, że załamki P na elektrokardiogramie występują w równych odstępach od siebie.

EKG zawsze ocenia lekarz kardiolog. Może się zdarzyć, że w opisie badania umieści on informację, że rytm zatokowy jest niemiarowy, przyspieszony lub spowolniony. Takim pacjentom mogą zostać zlecone dodatkowe testy diagnostyczne, których celem jest poznanie przyczyn nieprawidłowości.

Co oznacza niemiarowy lub przyspieszony rytm zatokowy?

Niemiarowy rytm zatokowy, określany jako niemiarowość zatokowa oddechowa, to zmiana częstości pracy serca związana z oddychaniem – podczas wdechu następuje jej przyspieszenie, a do zwolnienia dochodzi wraz z wydechem. Związane jest to ze zmianą aktywności nerwów przywspółczulnych, które unerwiają mięsień sercowy. Taki niemiarowy rytm zatokowy jest zjawiskiem fizjologicznym. Rozpoznaje się go, kiedy w EKG odstępy między kolejnymi załamkami P są większe niż 160 ms, a podczas wstrzymania oddechu praca serca jest prawidłowa.

Niemiarowy rytm zatokowy, który nie jest związany z oddychaniem, określany jest jako niemiarowość zatokowa bezładna. Jego przyczyną są choroby serca, dlatego w przypadku jego wystąpienia pacjent powinien zostać skierowany na dalsze badania.

Przyspieszony rytm zatokowy (tachykardia zatokowa) to stan, kiedy praca serca jest przyspieszona do ponad 100 uderzeń na minutę. Jego pojawienie się nie zawsze oznacza chorobę. Możliwe przyczyny to:

• intensywny wysiłek fizyczny,
• spożycie alkoholu, kofeiny, nikotyny lub środków psychoaktywnych,
• stres i wzburzenie emocjonalne,
• podwyższona temperatura ciała,
• odwodnienie,
• nadczynność tarczycy,
• niewydolność serca,
• niedotlenienie.

Spowolniony rytm zatokowy (bradykardia) to sytuacja, kiedy dochodzi do spowolnienia pracy serca do mniej niż 60 uderzeń na minutę. Jego przyczynami są: spożywanie niektórych leków, choroby tarczycy i serca oraz zmiany zwyrodnieniowe w układzie bodźco-przewodzącym mięśnia sercowego. Niskie tętno rozpoznaje się także u osób, które regularnie uprawiają sport. Poza zmianami w EKG mogą wystąpić takie objawy, jak: omdlenie, osłabienie, utrata przytomności.

Na zmiany w rytmie zatokowym mogą wpłynąć niektóre choroby przewlekłe, środki farmakologiczne, stres, czynniki środowiskowe, a także styl życia: aktywność fizyczna, używki i odpoczynek.

Zobacz film: Czym zajmuje się kardiolog?

Bibliografia:

1. W. Bogusławski, J. Solarz-Bogusławska, Zmienność rytmu zatokowego (HRV), Medycyna Rodzinna 4/2017, s. 265–272.

2. L. Borodulin-Nadzieja, Fizjologia człowieka, Górnicki Wydawnictwo Medyczne, Wrocław 2005.