Dyskineza to mimowolne wyginanie się, prężenie ciała, wysuwanie oraz chowanie języka, pozbawione koordynacji ruchy warg. Dyskinezy mogą być wczesne oraz późne. Istnieje również wiele innych typów dyskinez związanych z różnymi narządami wewnętrznymi czy częściami ciała.
Pierwotna dyskineza rzęsek
Do rzadko występujących chorób o podłożu genetycznym należy pierwotna dyskineza rzęsek, inaczej zespół nieruchomych rzęsek (ang. immotile cilia syndrome – ICS, primary ciliary dyskinesia – PCD). Pierwotną przyczyną dyskinezy rzęsek są zaburzenia ruchu rzęsek (niewielkich, włosowatych wypustek ulokowanych na powierzchni komórek nabłonka migawkowego).
U zdrowych ludzi rzęski falują, przesuwając wydzielany przez komórki nabłonka śluz, w którym znajdują się drobne zanieczyszczenia. Rolą rzęsek jest więc oczyszczanie dróg oddechowych. Natomiast u chorych na pierwotną dyskinezę rzęsek ich ruch zostaje zaburzony, skutkiem czego jest nagromadzenie w drogach oddechowych śluzu wraz z zanieczyszczeniami, których organizm sam nie jest w stanie usunąć.
Efektami pierwotnej dyskinezy rzęsek są częste infekcje dróg oddechowych, które to z kolei prowadzą do chronicznych stanów zapalnych, co z czasem skutkuje trwałym uszkodzeniem, szczególnie w płucach i oskrzelach. Objawy dyskinezy rzęsek dotyczą także układu rozrodczego. U kobiet przyczyną są zaburzenia ruchu rzęsek umiejscowionych na komórkach nabłonka wyściełającego jajowody.
Dyskineza łopatki
Inną formą dyskinezy jest dyskineza łopatki, częsta patologia diagnozowana w obrębie stawu barkowego, której najczęstszą przyczyną jest osłabienie mięśni odpowiedzialnych za stabilizację łopatki.
Typy dyskinezy łopatki:
- I – stwierdza się zbyt wczesne odwodzenie łopatki,
- II – stwierdza się odstawanie przyśrodkowego brzegu łopatki,
- III – stwierdza się nadmierną rotację zewnętrznej łopatki.
Niekiedy mówi się jeszcze o typie IV oznaczającym prawidłową ruchomość łopatki oraz jej prawidłowe ustawienie w pozycji spoczynkowej.
W dyskinezie łopatki dochodzi do zaburzenia jej neutralnego położenia bądź ruchomości podczas wykonywania ruchu odwodzenia lub zgięcia w stawie ramiennym. Dyskineza łopatki zazwyczaj związana jest z urazami i zaburzeniami w obrębie kompleksu barkowego, do których należą zespół cieśni podbarkowej czy tendinopatia stożka rotatorów. Dyskineza może ponadto wiązać się z wadami postawy. Stwierdza się ją też w przypadku długotrwałego unieruchomienia.
Późne dyskinezy
Pod pojęciem „dyskineza późna” (and. tardive dyskinesia – TD) kryje się zespół objawów neurologicznych związanych z przyjmowaniem leków z grupy klasycznych neuroleptyków (leków przeciwpsychotycznych). Późne dyskinezy oznaczają nieregularne, mimowolne hiperkinetyczne ruchy, które pojawiają się najczęściej jako niepożądany efekt długotrwałej kuracji neuroleptykami. Występują wtedy niezależne od woli ruchy warg, języka, mięśni mimicznych, policzków, powiek, żuchwy.
Najczęstsza postać późnych dyskinez nosi nazwę zespołu twarzowo-policzkowo-językowo-sutkowego (ang. buccal-lingual-masticatory syndrome: zespół BLM). Dodatkowo mogą wystąpić szybkie ruchy nóg i rąk (przyjmujące formę pląsawicy). Niestety, nie ma skutecznego leczenia – objawy późnych dyskinez mogą utrzymywać się nawet po skończeniu terapii neuroleptycznej. W wielu przypadkach potrzeba co najmniej 5 lat, aby objawy późnych dyskinez ustąpiły. Ryzyko powikłań zwiększa się, im większe dawki leku stosuje pacjent.
Dyskinezy polekowe
Dyskineza późna może być skutkiem stosowania leków z innych niż neuroleptyki grup, będących antagonistami receptorów dopaminowych (jak np. metoklopramid o działaniu przeciwwymiotnym i pobudzającym perystaltykę jelit). W przypadku dyskinez polekowych mówi się o polekowych objawach pozapiramidowych, które stanowią najważniejszą grupę objawów niepożądanych obserwowanych w toku leczenia przeciwpsychotycznego.
Ryzyko wystąpienia późnych dyskinez, jak i dyskinez polekowych jest istotnie mniejsze, jeśli stosuje się atypowe leki przeciwpsychotyczne, takie jak: rysperydon, sertindol, olanzapina, klozapina, kwetiapina, amisulpryd, arypiprazol, zyprazydon.
Z dyskinezami polekowymi związane są dyskinezy w chorobie Parkinsona. U osób w zaawansowanym stadium schorzenia obserwuje się niekiedy mimowolne ruchy, czyli właśnie dyskinezy, które pojawiają się sporadycznie i są przez chorego nie do opanowania.
Istnieje tzw. parkinsonizm rzekomy (polekowy), który występuje u około 15% pacjentów przyjmujących leki przeciwpsychotyczne. Rozpoznaje się wtedy spowolnienie psychoruchowe, maskowatość twarzy, spadek energii, apatię. Podczas stosowania amantadyny pojawiają się zawroty głowy, możliwe jest także zaostrzenie objawów psychotycznych.
Inne dyskinezy
Dyskinezy mogą mieć inne rodzaje, niż wyżej opisane. Wiążą się wówczas z upośledzeniem funkcjonowania danych części ciała czy organów.
- Dyskineza dróg żółciowych – zarówno dyskineza pęcherzyka żółciowego, jak i dyskineza woreczka żółciowego należą do dyskinez dróg żółciowych. W tym typie dyskinezy dochodzi do zaburzenia motoryki oraz funkcji dróg żółciowych.
- Dyskineza jelita grubego – zaburzenie czynności jelita grubego.
- Dyskineza serca – w tym typie dyskinezy obserwuje się m.in. nieprawidłową kurczliwość serca.
- Dyskineza przewodu pokarmowego – związana jest z zaburzeniami ze strony żołądka, okrężnicy, dwunastnicy itp. Może także pojawić się dyskineza przełyku.
- Napadowa dyskineza (ang. paroxysmal dyskinesia: PD) – to rzadka grupa heterogennych (niejednorodnych) schorzeń ruchowych, w których występują krótkie epizody ruchów mimowolnych.