Cytostatyki są lekami stanowiącymi podstawową metodę leczenia nowotworów rozsianych, a także metodę wspomagającą leczenie nowotworów rozwijających się miejscowo z obecnością dalekich przerzutów. Wykorzystanie naturalnych i syntetycznych cytostatyków w celach leczniczych określa się mianem chemioterapii. Od czego zależy skuteczność leczenia? Czy wszystkie cytostatyki działają tak samo? Jakie są skutki uboczne stosowania cytostatyków?

Jak działają cytostatyki?

Każda dzieląca się komórka przechodzi przez określony cykl podziału komórkowego. W każdym cyklu komórkowym zachodzą 4 następujące po sobie fazy - G1 (od początku podziału do momentu syntezy DNA), S (faza syntezy DNA, czyli materiału genetycznego), G2 (od syntezy DNA do właściwego podziału komórki), M (faza mitozy, w efekcie której z jednej komórki pierwotnej powstają dwie potomne komórki o tej samej ilości materiału genetycznego). Dotyczy to zarówno komórek prawidłowych, zdrowych, jak i nowotworowych. Podstawową różnicą pomiędzy prawidłową tkanką a komórkami nowotworowymi jest ich inwazyjny wzrost o dużej intensywności procesów podziałowych. Wzrost ten jest zupełnie niekontrolowany.

Cytostatyki (leki cytostatyczne, leki cytotoksyczne, przeciwnowotworowe) to leki działające toksycznie na komórki nowotworowe. Wynika to z ich powinowactwa do szybko dzielących się komórek. Niestety, nie tylko komórki nowotworowe wykazują intensywne tempo wzrostu, ale także niektóre prawidłowe komórki, co w konsekwencji skutkuje toksycznością cytostatyków wobec zdrowych tkanek. Dotyczy to przede wszystkim szpiku kostnego, nabłonków (w szczególności przewodu pokarmowego), komórek rozrodczych oraz komórek immunokompetentnych układu chłonnego.

Leki przeciwnowotworowe można podzielić na 3 klasy:

1. Nieswoiste.
   
2. Swoiste dla cyklu - niszczą komórki znajdujące się w określonym cyklu komórkowym. Należą tu wszystkie leki alkilujące oraz antybiotyki cytostatyczne z wyjątkiem bleomycyny.
   
3. Swoiste dla fazy - niszczące komórki znajdujące się w określonej fazie cyklu komórkowego. Zalicza się tu antymetabolity, hydroksykarbamid i prokarbazynę działające na fazę S, alkaloidy i taksoidy działające na fazę M, a także wiele innych leków działających wybiórczo na fazy G1 czy G0.
   
   

Zasady leczenia cytostatykami:

• Leczenie powinno być wdrożone jak najszybciej, we wczesnym okresie choroby. Kiedy liczba komórek nowotworowych jest mała, wrażliwość na chemioterapię jest większa, a tym samym wzrasta szansa na przeżycie chorego.
  
• Skuteczniejsza jest chemioterapia wielolekowa niż stosowanie tylko jednego środka.
  
• Powinno się łączyć cytostatyki o różnym mechanizmie działania i różnych skutkach ubocznych, by uniknąć kumulacji działania toksycznego.
  
• Powinno się stosować maksymalne tolerowane dawki cytostatyków w cyklach z krótkimi przerwami. Ich działanie jest wtedy zdecydowanie większe niż stosowanie małych dawek w sposób ciągły.
  
• Celem leczenia jest zniszczenie jak największej liczby komórek nowotworowych przy jak najmniejszych uszkodzeniach zdrowych tkanek.
  

Cytostatyki - podział, rodzaje

1. Antybiotyki cytostatyczne - zalicza się tu antracykliny I i II generacji, a także inne antybiotyki. Ich działanie polega na wiązaniu się z DNA, tworzeniu wolnych rodników, rozrywaniu i utrzymaniu DNA w formie fragmentarycznej.
   
2. Środki alkilujące - głównym mechanizmem cytotoksycznego działania związków alkilujących i bezpośrednią przyczyną śmierci komórki jest uszkodzenie biologicznej aktywności DNA. Działają na wszystkie fazy cyklu komórkowego. Ze względu na brak wybiórczości cytotoksycznego działania na komórki szybko dzielące się, poza niszczeniem szybko proliferujących komórek nowotworowych, uszkadzają również tkanki zdrowe - tkanki układu krwiotwórczego szpiku, układu chłonnego, tkanki nabłonkowe, komórki rozrodcze.
   
3. Inhibitory topoizomerazy - topoizomerazy I i II są jądrowymi enzymami niezbędnymi dla prawidłowej funkcji DNA i życia komórki. Enzymy te mogą stanowić miejsce działania niektórych leków przeciwnowotworowych, które tworząc z nimi odpowiednie kompleksy, uniemożliwiają przeżycie komórkom nowotworowym.
   
4. Antymetabolity kwasu foliowego, pirymidyn, puryn, analogi nukleozydów - jako strukturalne analogii enzymów czy metabolitów naturalnie występujących w układach biologicznych - hamują konkurencyjnie reakcje enzymatyczne lub zostają wbudowane zamiast naturalnego metabolitu w miejsce jednostki budulcowej, niezbędnej do prawidłowych procesów życiowych komórki. Komórki nowotworowe, poprzez szybszy cykl podziałowy, zużywają więcej metabolitów niż komórki zdrowe i dlatego cytostatyki o działaniu antymetabolicznym są dla komórek nowotworowych bardzo toksyczne. Niestety, również wykazują toksyczność wobec komórek zdrowych.
   
5. Alkaloidy - bardzo zróżnicowana grupa pod kontem działania i stopnia nasilenia skutków ubocznych.
   
6. Taksoidy - wprowadzone jako nowa grupa leków, rokująca dużą skutecznością. Hamują depolimeryzację mikrotubuli, niezbędnej do prawidłowej czynności komórki i uniemożliwiającą podział komórek.
   
7. Lignany.
   
8. Hormony.

Cytostatyki - działania niepożądane

Najważniejsze działania niepożądane cytostatyków wynikają z niszczenia zdrowych tkanek. Wywołują więc pancytopenię (widoczne w morfologii krwi obniżone wartości składników morfotycznych, jak erytrocyty, leukocyty, płytki krwi), skazę krwotoczną, wywołaną małopłytkowością, łysienie, osłabienie odporności, nadżerki i owrzodzenia błon śluzowych, uszkodzenie komórek układu rozrodczego, a w efekcie zaburzenia spermatogenezy, miesiączkowania. Ponadto objawy ogólnoustrojowe jak osłabienie, nudności, wymioty, biegunka, często towarzyszą leczeniu przeciwnowotworowemu.