Pojęcia alienacji po raz pierwszy użył niemiecki filozof Georg Hegel. Stanowiło ono kluczowy termin w jego koncepcji, według której znany ludzkiemu poznaniu świat powstał właśnie poprzez alienację – oddzielenie się poszczególnych bytów od wspólnego źródła. W konsekwencji człowiek, postrzegając otaczającą go rzeczywistość jako coś obcego, czuje się odcięty od własnej istoty. Terminem ukutym przez Hegla posługiwali się później tacy myśliciele, jak Ludwig Feuerbach czy Karol Marks, nadając mu znaczenia adekwatne do własnych koncepcji filozoficznych. Obecnie pojęcie alienacji wykorzystywane jest najczęściej w psychologii w odniesieniu do samopoczucia jednostki w grupie.
Co to jest alienacja?
Alienacja pojęta jako wyobcowanie społeczne jednostki to stan, w którym dana osoba – z wyboru lub pod presją innych ludzi – zostaje wykluczona z danej społeczności. Człowiek wyalienowany nie uczestniczy w życiu tej zbiorowości, jego interakcje z otoczeniem ograniczone są do minimum. Często też nie identyfikuje się z wartościami i dążeniami danej grupy. Czuje się w jej obrębie inny, niezrozumiany, nieakceptowany.
Przyczyny alienacji jednostki
Izolacja społeczna jednostki może nastąpić na skutek takich czynników, jak:
- rzeczywiste, silnie zarysowane różnice (np. kulturowe) pomiędzy daną osobą, a jej otoczeniem, które utrudniają znalezienie platformy porozumienia;
- niechęć lub lęk, jakie pewna społeczność odczuwa wobec jednostki np. w związku z jej kryminalną przeszłością czy chorobą;
- brak społecznej akceptacji dla wartości lub preferencji danej osoby, np. w przypadku jej odmiennej orientacji seksualnej czy przekonań politycznych.
Równie poważnym problemem jest subiektywne poczucie alienacji, które powoduje, że dana osoba sama wycofuje się z życia społecznego. Stroniąc od ludzi, sprawia, że otoczenie również przestaje zabiegać o kontakt z nią. Przekonanie o niemożności nawiązania satysfakcjonujących relacji najczęściej występuje u osób, które są nieśmiałe, mają niskie poczucie własnej wartości, zostały niegdyś silnie zranione, cierpią na fobię społeczną, depresję czy alkoholizm.
Szczególnym powodem poczucia wyobcowania jednostki jest jej alienacja wewnętrzna (autoalienacja), czyli stan niezgodności pomiędzy różnymi obszarami funkcjonowania. Może to być np. rozdźwięk pomiędzy wyznawanymi wartościami a przyjmowanymi postawami życiowymi albo nieefektywny charakter działań zgodnych z wewnętrznymi standardami. Taka sytuacja często bywa znacznie bardziej dotkliwa niż izolacja społeczna.
Skutki izolacji społecznej
Alienacja może mieć poważne konsekwencje w wielu sferach życia doświadczającej jej osoby. Przekłada się negatywnie na jej samopoczucie – podkopuje samoocenę, wywołuje smutek, bezradność, frustrację, lęk w kontaktach z innymi ludźmi, obniża motywację do działania, co przekłada się np. na niską wydajność w pracy. Izolacja społeczna odbiera też jednostce możliwość przeżywania wielu pozytywnych doświadczeń, takich jak przyjaźń, radość dzielenia się, poczucie wspólnoty. Długotrwała alienacja może też zaważyć na istotnych wyborach, np. sprawić, że dana osoba zrezygnuje z zawodowego rozwoju czy podjęcia leczenia poważnej choroby.
Życie w izolacji społecznej jest źródłem permanentnego stresu, który powodować może szereg schorzeń somatycznych – dolegliwości bólowe, choroby sercowo-naczyniowe, zaburzenia snu i odżywiania. Człowiek wyalienowany narażony jest też na rozwój pełnoobjawowej depresji, która w skrajnych wypadkach prowadzi do nadużywania substancji psychoaktywnych albo prób samobójczych.
Depresja czy zwykłe osłabienie nastroju? Dowiesz się tego z filmu:
Jak przezwyciężyć alienację?
Izolacja społeczna jest problemem o złożonej etiologii, więc jego pokonanie wymaga przede wszystkim rozróżnienia obiektywnych i subiektywnych czynników wywołujących u danej osoby poczucie alienacji. W przypadku przewagi tych pierwszych skutecznym rozwiązaniem jest wsparcie grup samopomocowych – osób, które także doświadczają izolacji społecznej, często z tych samych powodów. Odpowiednią organizację można zwykle znaleźć przez Internet lub zgłaszając się do takich ośrodków jak poradnie psychologiczne czy świetlice środowiskowe. Przede wszystkim jednak sam kontakt z ludźmi z podobnymi problemami to pierwszy krok do przezwyciężenia alienacji. W związku z tym pomocne może okazać się także dołączanie do kół zainteresowań czy działalność wolontariacka.
Osoby doświadczające poczucia wyobcowania przy braku obiektywnych przesłanek najczęściej wymagają terapii. Jej charakter uzależniony jest od przyczyn alienacji jednostki. W przypadku niskiego poczucia wartości czy autoalienacji zalecana bywa terapia w nurcie humanistycznym, przy fobii – w nurcie poznawczo-behawioralnym, a w związku z negatywnymi doświadczeniami społecznymi – w nurcie psychodynamicznym. W wielu sytuacjach – np. przy zaburzeniach osobowości, depresji – wskazana jest konsultacja psychiatryczna i włączenie farmakoterapii.
Bibliografia:
1. Biegasiewicz M. Poczucie alienacji a wsparcie społeczne u nieletnich, Studia Psychologica UKSW 10(2010) s. 125-152.