Opuszką określa się rdzeń przedłużony, czyli bardzo ważną strukturę ośrodkowego układu nerwowego. Znajdują się w nim m.in. jądra nerwów czaszkowych IX, X, XI, XII, a ich uszkodzenie powoduje powstanie objawów zespołu opuszkowego. Zespół opuszkowy zawsze wymaga różnicowania z zespołem rzekomoopuszkowym, który jest efektem obustronnego uszkodzenia dróg korowo-jądrowych, biegnących z kory mózgu do jąder wyżej wymienionych nerwów w rdzeniu przedłużonym.

Zespół opuszkowy – charakterystyka

W zespole opuszkowym dochodzi do uszkodzenia jąder nerwów czaszkowych IX, X, XI i XII. Nerwy IX (językowo-gardłowy) i X (błędny) to nerwy mieszane, w skład których wchodzą włókna zarówno czuciowe, ruchowe, jak i przywspółczulne. Nerw błędny odgrywa bardzo ważną rolę, unerwiając m.in. serce, płuca czy nerki. Razem z nerwem IX unerwia mięśnie podniebienia miękkiego i gardła, dodatkowo zaopatruje struny głosowe. Nerw językowo-gardłowy dostarcza bodźców smakowych z 1/3 tylnej części języka i prowadzi włókna wydzielnicze do ślinianki przyusznej. Nerw XI (dodatkowy) jest nerwem wyłącznie ruchowym i zaopatruje mięśnie gardła, krtani, mięsień mostkowo-obojczykowo- sutkowy i górną część mięśnia czworobocznego. Nerw XII (podjęzykowy) unerwia ruchowo mięśnie języka.

Objawy zespołu opuszkowego obejmują zaburzenia połykania (dysfagię), czemu towarzyszy krztuszenie się i cofanie się pokarmów płynnych przez nos. Kolejnym objawem jest dysartria, czyli zaburzenia mowy, przez co chory brzmi, jakby mówił przez nos. Ponadto dochodzi do osłabienia mięśni języka i widocznych drżeń pęczkowych (tzw. fascykulacji). Istotne jest również upośledzenie funkcji mięśni unerwianych przez uszkodzone nerwy czaszkowe.

Zespół opuszkowy – przyczyny

Zespół opuszkowy najczęściej powstaje w przebiegu następujących zmian:

• zapalenie mózgu w okolicy rdzenia przedłużonego,

• guzy mózgu w okolicy rdzenia przedłużonego,

• choroby naczyniowe i udar,

• jamistość opuszki,

• stwardnienie zanikowe boczne i inne zmiany zwyrodnieniowe.

Zespół opuszkowy a rzekomoopuszkowy

Zespół opuszkowy, w którym podejrzewa się uszkodzenie obwodowego układu nerwowego, ponieważ pacjent ma zaniki mięśniowe czy zniesione odruchy głębokie, wymaga różnicowania z zespołem rzekomoopuszkowym. W przeciwieństwie do zespołu opuszkowego, w zespole rzekomoopuszkowym pojawiają się następujące objawy:

• brak zaniku mięśni,

• brak drżeń pęczkowych,

• nasilony odruch gardłowy i podniebienny,

• wygórowany odruch żuchwowy,

• dodatnie objawy deliberacyjne,

• patologiczne reakcje emocjonalne.

Zespół rzekomoopuszkowy powstaje w wyniku uszkodzenia dróg korowo-jądrowych biegnących od obszaru ruchowego kory mózgowej do jąder nerwów IX, X, XI, XII w opuszce. Charakterystyczna jest tu dysartria kurczowa, czyli spowolniała, niewyraźna mowa o nosowym charakterze, a także dysfagia (trudność w przełykaniu). Ze względu na przerwanie połączenia pomiędzy płatem czołowym a pniem mózgu może pojawić się w zespole rzekomoopuszkowym niestabilność emocjonalna, czyli np. naprzemienne wybuchy śmiechu i płaczu. Zespół rzekomoopuszkowy również wywołują zmiany naczyniowe w mózgu, guzy czy zmiany zwyrodnieniowe.

Leczenie zespołu rzekomoopuszkowego i opuszkowego

Podstawą leczenia zespołu rzekomoopuszkowego i opuszkowego jest leczenie przyczyny. Wymaga ono współpracy logopedów, neurologów i fizjoterapeutów. Bardzo ważne jest, by nie dopuścić do niedożywienia i wyniszczenia chorego. Często konieczne bywa założenie sondy żołądkowej lub przezskórnej gastrostomii, by dostarczyć odpowiednią ilość pożywienia.