Jajnik jest narządem parzystym brzucha u kobiety. Jego funkcją jest nie tylko produkcja komórek jajowych, ale również wydzielanie hormonów płciowych. Tkanki jajnika są wrażliwe na działanie różnych substancji wydzielanych przez organizm, co może powodować okresowe wahania jego objętości.

Fizjologiczne przyczyny powiększenia jajnika

Jajniki to gonady żeńskie, czyli podstawowe narządy układu rozrodczego, których obecność definiuje w sposób jednoznaczny płeć mającej je osoby. Wrażliwość jajnika na stymulację hormonalną jest związana z głównymi wykonywanymi przez ten narząd funkcjami, czyli przechowywaniem, stwarzaniem warunków do dojrzewania i uwalnianiem do jamy otrzewnej i jajowodów komórek jajowych, które są żeńskimi komórkami rozrodczymi. Na czynność jajnika wpływają zarówno hormony wydzielane przez inne narządy, jak i te, które produkowane są w obrębie samej gonady. Pod wpływem takiej stymulacji może dochodzić do czasowego, miejscowego lub uogólnionego powiększenia jajnika. Najczęstszymi powodami powiększenia jajnika są zmiany stężenia hormonu luteinizującego (LH) i progesteronu. W pierwszej połowie cyklu miesiączkowego ich stężenie stopniowo wzrasta, co stymuluje jajnik do przyspieszenia dojrzewania pęcherzyków Graafa i pośrednio do zwiększenia objętości całego narządu lub jego części. Celem tych przemian jest doprowadzenie do owulacji, czyli uwolnienia komórki jajowej do jamy otrzewnej tak, by mogła ona następnie dostać się do jajowodu.

Powiększony pod wpływem hormonów jajnik po owulacji najczęściej powraca do prawidłowego rozmiaru i kształtu w ciągu kilku-, kilkunastu dni. Stan ten może utrzymywać się dłużej, nawet w czasie krwawienia miesięcznego czy w przebiegu kolejnego cyklu. Zmiana może przyjmować postać niewielkiej, wchłaniającej się zwykle samoistnie, torbieli. Jeśli powiększony jajnik jest obserwowany przez czas dłuższy niż 2 pełne cykle (około 60 dni), niezbędne jest wykonanie pełnej diagnostyki w celu wykluczenia przyczyn innych niż czynnościowe.

Torbiele jajnika

Częstą przyczyną stwierdzenia w badaniu powiększonego jajnika jest istnienie w jego obrębie torbieli, czyli pęcherzykowatej przestrzeni zawierającej płynną lub półpłynną treść. Zmiany takie, niezależnie od charakteru, mogą stopniowo rosnąć i osiągać nawet bardzo duże rozmiary. Znacznie powiększony jajnik może być przyczyną nawracających bólów w podbrzuszu, których pojawianie się może być związane z fazą cyklu miesiączkowego. Towarzyszącymi objawami bywają poczucie pełności w jamie brzusznej, nudności, utrata apetytu. Ucisk powiększonego jajnika na okoliczne narządy może być przyczyną zaburzeń w oddawaniu moczu czy stolca albo nawracających infekcji układu moczowego.

Przyczyną powiększenia jajnika i powstawania torbieli są najczęściej zmiany powstałe pod wpływem czynników hormonalnych, przetrwania i powiększania dojrzałego pęcherzyka Graafa bez uwolnienia jajeczka albo nieprawidłowego wygojenia zmian na powierzchni jajnika po pęknięciu takiego pęcherzyka.

Zespół policystycznych jajników

Przyczyną powiększonych jajników może być zespół policystycznych jajników, za który odpowiada podwyższona aktywność androgenów (męskich hormonów płciowych) w organizmie kobiety. Pod ich wpływem w jajnikach tworzą się bardzo liczne torbiele, które powiększają (niekiedy bardzo znacząco) objętość tego narządu, powodują częściowy zanik jego prawidłowej tkanki oraz zmniejszają jego aktywność. Cykl miesięczny zostaje zaburzony, w wielu wypadkach nie dochodzi do owulacji, co niekiedy może być nawet przyczyną całkowitej niepłodności.

Powiększony jajnik w przebiegu stanów zapalnych

Powiększony, bolesny jajnik bywa objawem ostrego lub przewlekłego stanu zapalnego przydatków. W takich sytuacjach pojawiają się też zwykle inne symptomy, takie jak gorączka, zaburzenia łaknienia, nudności czy upławy. Stan zapalny może prowadzić do powstania ropnia jajnika – otorbionej, niekiedy bardzo dużej przestrzeni w jego obrębie, która wypełniona jest płynem ropnym. Stan ten wymaga regularnej obserwacji i farmakoterapii, a w uzasadnionych sytuacjach – leczenia chirurgicznego.

Choroby nowotworowe a powiększony jajnik

Jeśli specjalista w badaniu ginekologicznym lub podczas wykonywania ultrasonografii stwierdzi, że jajnik jest powiększony, należy dokładnie wykonywać zalecenia lekarskie, obserwować i w razie potrzeby leczyć taką zmianę. Brak efektów terapii oraz powiększanie się torbieli może świadczyć o tym, że ma ona charakter nowotworowy. Banalny z pozoru objaw bywa pierwszym widocznym sygnałem istnienia procesu chorobowego, który potencjalnie stanowi zagrożenie dla zdrowia i życia. Dlatego, choć wiadomo, że powiększony jajnik jest w zdecydowanej większości przypadków objawem schorzenia o charakterze łagodnym, stan ten powinien mobilizować pacjentkę do regularnych wizyt u lekarza ginekologa i wykonania wszystkich niezbędnych badań.

Zobacz film: Jak wykryć nowotwór jajnika?

Bibliografia:

1. G.H. Bręborowicz, Położnictwo i ginekologia, Warszawa 2017.

2. J. Markowska, R. Mądry, Zarys ginekologii onkologicznej, Poznań 2016.