W wyniku kontaktu w jelitach z białkami zawartymi w pszenicy, życie i jęczmieniu, u około 1% społeczeństwa dochodzi do produkcji swoistych przeciwciał uszkadzających kosmki jelitowe (będące częścią wewnętrznej warstwy jelita cienkiego, warunkujące odpowiednie wchłanianie składników pokarmowych). Jest to reakcja autoimmunologiczna, określana jako choroba trzewna, czyli celiakia. By ją potwierdzić konieczne są szczegółowe badania diagnostyczne. 

Zdarza się jednak tzw. nieceliakalna, czyli nieimmunologiczna reakcja na gluten. Dotyka około 6% populacji, objawia się nadwrażliwością przede wszystkim na pszenicę. Nie ma mechanizmu immunologicznego w jej powstawaniu. Innym rzadkim schorzeniem do różnicowania nietolerancji, jest alergia na gluten, najczęściej przebiegająca pod postacią silnej powysiłkowej reakcji alergicznej na pszenicę. W przeciwieństwie do celiakii, nietolerancja (nadwrażliwość) i alergia na gluten nie prowadzi do uszkodzenia kosmków jelitowych.

Objawy nietolerancji glutenu

Objawy nietolerancji glutenu bywają różnorodne. Niektóre z nich wskazują wyraźnie, że z organizmem dzieje się coś złego, inne – ze względu na mniejsze natężenie dolegliwości - mogą być lekceważone przez osoby chore. Niektóre z symptomów nietolerancji glutenu mogą być mylone z inną chorobą, dlatego tak ważna jest konsultacja z lekarzem w celu postawienia prawidłowej diagnozy.

Wśród najpopularniejszych objawów nietolerancji glutenu u osób dorosłych wyróżnić przewlekłe zmęczenie, bóle mięśni i stawów, zaburzenia zachowania, a także objawy typowe dla celiakii czyli :

1. Zaburzenia układu trawienia: przewlekła biegunka, spadek masy ciała, niedożywienie, nawracające zmiany o charakterze aft.
   
2. Objawy o podłożu neurologicznym, w tym głównie zawroty głowy, osłabienie oraz drętwienie kończyn.
   
3. Silne bóle głowy oraz częste migreny.
   
4. Przewlekłe zmęczenia i spadek energii.
   
5. Nagłe zmiany nastroju, występowanie drażliwości emocjonalnej, a nawet depresja.
   
6. Bóle mięśni i stawów.
   
7. Stany zapalne stawów.
   
8. Zapalenie opryszczkowe skóry.
   
9. Objawy skórne - pokrzywka, wysypki, egzema.
   
10. Choroba Hashimoto.
    

U niemowląt trudno mówić o objawach nietolerancji glutenu. U dzieci głównie dochodzi do wystąpienia celiakii. Nietolerancje pokarmowe typu nadwrażliwość na gluten rozwijają się częściej w późniejszym wieku. Mniej więcej w 7 miesiącu życia dziecka wprowadza się produkty zbożowe. Procesy autoimmunologiczne w przypadku dzieci obciążonych chorobą trzewną rozwijają się przez pewien czas zanim wygenerują pełnoobjawową postać choroby. Bynajmniej nie występuje to w pierwszym roku życia. Alergie pokarmowe u dzieci są jednak powszechne, mogą objawiać się bólami brzucha, biegunką, nieukojonym płaczem, a także wysypką. Częściej tego typu reakcje dotyczą dzieci obciążonych atopią, u których często współistnieje atopowe zapalenie skóry.

Jakie badania potwierdzają nietolerancję glutenu?

Prawidłowa diagnostyka w zakresie nietolerancji glutenu jest bardzo trudna. W tym celu konieczna jest wizyta u lekarza, który może zlecić badania pozwalające postawić rozpoznanie.

Najczęściej stosowanymi badaniami, które mają potwierdzić lub wykluczyć występowanie autoimmunologicznej reakcji na gluten są:

• testy serologiczne (polegające na oznaczaniu przeciwciał):
  

• testy predyspozycji genetycznej.
  

W przypadku nietolerancji, czyli nieimmunologicznej nadwrażliwości organizmu na gluten wyniki przeciwciał będą ujemne. Sprawdza się wtedy dieta eliminacyjna, czyli całkowite wykluczenie glutenu z diety. Jeśli objawy po upływie mniej więcej 4 tygodni zaczną ustępować, można wstępnie potwierdzić nietolerancję glutenu.

Inną metodą diagnostyczną jest biopsja kosmków jelitowych. Jest to ostateczne kryterium dla rozpoznania celiakii. W przypadku nadwrażliwości nieimmunologicznej (nietolerancji) lub alergii, badania nie wykażą uszkodzenia kosmków jelitowych.

Nietolerancja glutenu a dieta

Jednym ze sposobów leczenia nietolerancji na gluten jest odpowiednia dieta, a mianowicie dieta bezglutenowa. Nawet niewielkie ilości alergenu u osób dotkniętych tą dolegliwością mogą spowodować przykre objawy.

Największe ilości glutenu znajdują się w zbożach, w tym przede wszystkim w pszenicy (oraz jej różnorodnych odmianach, np. orkiszu), jęczmieniu, życie oraz owsie. Ponadto zawarty jest on w innych produktach: mąkach, kaszach, makaronach, pieczonych ciastach, tradycyjnym proszku do pieczenia, kawie zbożowej, napojach na bazie słodu jęczmiennego, a nawet w piwie.

Glutenu z kolei nie zawiera m.in.: ryż, kasza gryczana, kasza jaglana, ziemniaki, kukurydza, gryka, soja, mąka ziemniaczana, tapioka, soczewica, fasola, orzechy i proso. Zbożem, które można bez obaw wprowadzić do diety bezglutenowej, jest amarantus. Dodatkowo menu osoby uczulonej na gluten może być bogate w produkty mleczne (m.in. mleko, jogurt, kefir, twaróg) oraz warzywa i owoce (niewskazane są ich suszone odpowiedniki).

Dobrze jest również zastąpić tłuszcze zwierzęce tłuszczami roślinnymi – olejem lnianym, oliwą, olejem słonecznikowym. Należy ograniczyć spożywanie mięsa, ryb oraz jajek, chociaż niewymagane jest całkowite wyłączenie ich z jadłospisu. Niektórzy zmagający się z nietolerancją decydują się na dietę bez laktozy i glutenu.

Wprowadzanie glutenu przy karmieniu piersią powinno odbywać się po ukończeniu 6. miesiąca życia niemowlęcia. Składnik ten, podobnie jak wszystko inne, należy wprowadzać do diety dziecka stopniowo. Umożliwi to obserwowanie reakcji organizmu niemowlęcia, zaobserwowanie ewentualnych objawów, które mogą potwierdzić lub zaprzeczyć występowaniu nietolerancji glutenu.