Termin „melancholia” wywodzi się ze starożytnej greki i oznacza „czarną żółć” (gr. mélanos to czerń, a cholé – żółć). Jako pierwszy posłużył się nim uznawany za ojca medycyny Hipokrates, czarną żółcią nazywając jeden z podstawowych płynów ustrojowych, które – jego zdaniem – stanowiły o osobowości człowieka. Z tych przekonań wyrosła klasyczna typologia, której elementy funkcjonują we współczesnej psychologii.

Przeczytaj też: Perfekcyjny melancholik – charakterystyka. Melancholik w pracy i w związku

Melancholia jako łagodne zaburzenie nastroju

Melancholik to jeden z czterech typów temperamentu. Obok perfekcjonizmu, idealizmu, introwertyzmu, ponadprzeciętnej wrażliwości i bogatego świata wewnętrznych przeżyć melancholikom przypisuje się pesymizm, brak pewności siebie i tendencję do popadania w depresyjne nastroje. Tego rodzaju cechy i zachowania zyskały miano melancholii.

Odpowiadając na pytanie, co to jest melancholia, należy odnieść się przede wszystkim do łagodnych, samoistnie przemijających zaburzeń nastroju, z którymi pojęcie to jest najczęściej kojarzone. Typowym przykładem tak pojętej melancholii jest depresja sezonowa, czyli obniżenie samopoczucia powiązane z porą roku. W większości przypadków pojawia się ono w okresie jesienno-zimowym, co najprawdopodobniej spowodowane jest niedoborem światła słonecznego. Fakt ten powoduje zaburzenia cyklu okołodobowego, co przekłada się na zachwianie równowagi neuroprzekaźników odpowiedzialnych za utrzymanie stabilnego, dobrego nastroju.

Symptomy tych niekorzystnych zmian określa się mianem melancholii. Należą do nich:

• przewlekłe zmęczenie, spadek energii, senność,
• uczucie smutku, przygnębienia, beznadziei,
• niepokój, rozdrażnienie,
• spadek zainteresowań, motywacji do działania, radości z życia,
• wycofanie z życia społecznego,
• niższe niż zwykle poczucie własnej wartości,
• obniżenie zdolności poznawczych – koncentracji, pamięci itp.
• spadek odporności, zaburzenia apetytu.

Objawy te są charakterystyczne dla zaburzeń depresyjnych, ale w przypadku jesiennej melancholii mają dużo mniejsze nasilenie. Mogą ustępować czasowo pod wpływem pozytywnych wydarzeń lub w okresach słonecznej pogody. Zwykle przemijają samoistnie wraz z nadejściem wiosny.

Podobnie przedstawia się obraz melancholii spowodowanej innymi czynnikami zewnętrznymi, na przykład zarobkową emigracją i związaną z nią tęsknotą za ojczyzną.

Melancholia pojęta w powyższy sposób jest stanem o umiarkowanym natężeniu. Jest uciążliwa, ale nie uniemożliwia codziennego funkcjonowania. Zazwyczaj przemija, gdy ustąpi czynnik, który ją spowodował. Najlepszym sposobem na jej przetrwanie jest podtrzymywanie kontaktów interpersonalnych, poświęcanie czasu na swoje pasje, regularna aktywność fizyczna (zwłaszcza na świeżym powietrzu), odpowiednia ilość wypoczynku i relaksacja.

Depresja melancholiczna

Przed laty pojęciem melancholii określano zaburzenie, które dziś funkcjonuje w psychiatrii pod nazwą depresji. Współcześnie znaczenie terminu „melancholia” zawężono i odnosi się go wyłącznie do szczególnie ciężkich przypadków jednobiegunowych zaburzeń afektywnych. Jako epizod depresji klinicznej – a konkretnie jako „depresja melancholiczna” lub „depresja z cechami melancholii” – melancholia została opisana w DSM, czyli podręczniku z klasyfikacją zaburzeń psychicznych wydawanym przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne.

Stan ten objawia się anhedonią (niezdolnością do radowania się) i brakiem poprawy nastroju pod wpływem pozytywnych wydarzeń. Towarzyszą mu co najmniej trzy spośród poniższych symptomów:

• przygnębienie odczuwane inaczej niż to, które towarzyszy np. żałobie,
• przedwczesne budzenie się,
• nasilenie objawów depresji po przebudzeniu,
• spowolnienie psychoruchowe,
• spadek apetytu i masy ciała,
• irracjonalne poczucie winy.

W depresji melancholicznej powyższe objawy są mocno nasilone. Ich przyczyną są czynniki wewnętrzne, czyli nieprawidłowości w funkcjonowaniu organizmu (np. zaburzenia hormonalne). Leczenie tak pojętej melancholii wymaga terapii choroby podstawowej (np. niedoczynności tarczycy). Zwykle wiąże się także z farmakoterapią preparatami antydepresyjnymi.

Potoczne znaczenie terminu melancholia

W języku potocznym melancholią określa się przelotne epizody smutku połączonego z zadumą, tęsknotą czy wzruszeniem. Mogą one pojawić się wskutek bieżących wydarzeń (np. wiadomości o śmierci znanej osoby czy wspomnienia poruszającego zdarzenia z własnego życia) lub bez wyraźniej przyczyny. Nastrój taki utrzymuje się zwykle nie dłużej niż kilka godzin i ustępuje pod wpływem wydarzeń, które odwracają uwagę od przyczyny melancholii. Przez wiele osób stan taki nie jest uznawany za negatywny. Przeciwnie, bywa okazją do refleksji, zdystansowania się do codziennych spraw. Często staje się inspiracją do twórczych działań albo pozytywnych, życiowych zmian.

Przeczytaj też: Temperament – czym jest i jakie są jego podstawowe typy?

Bibliografia:

• J. Strelau, Psychologia temperamentu, Wrocław 1992.
• A. Kępiński, Melancholia, Kraków 2004.
• American Psychiatric Association, Diagnostic And Statistical Manual Of Mental Disorders, Fourth Edition, Waszyngton 1994, s. 383–384.
  
  Zobacz też film: Czy zła dieta może przyczynić się do rozwoju depresji?