W Polsce nie prowadzi się wielu badań nad lekami możliwymi do stosowania w ciąży czy podczas karmienia piersią. Tymczasem większość kobiet sięga po różnego rodzaju leki, szczególnie te dostępne bez recepty, bez konsultacji z lekarzem. Nie ma wytycznych pozwalających na usystematyzowanie wiedzy dotyczącej stosowania leków bez recepty podczas ciąży i karmienia piersią. Są natomiast określone wskazania, korzyści, ale także potencjalne ryzyko, wynikające ze stosowania niektórych grup leków. Przed przyjęciem jakichkolwiek środków, nawet tych ziołowych, kobieta w ciąży czy karmiąca powinna skonsultować się z lekarzem lub położną.

Leki w ciąży a leki stosowane podczas karmienia piersią

Należy zwrócić uwagę, że nie wszystkie leki niedopuszczone do stosowania w ciąży nie mogą być stosowane również podczas karmienia piersią. Zupełnie różne są mechanizmy przenikania leków w tych sytuacjach.

Podczas ciąży dziecko narażone jest w 100% na to, co przyjmuje matka. Elementem łączącym płód z matką jest łożysko, które stanowi pewnego rodzaju filtr dla niektórych substancji, niestety nie dla większości leków i substancji szkodliwych. Szczególnie w pierwszych etapach ciąży wszelkiego rodzaju substancje mogą zaburzyć rozwój dziecka, wpływając na procesy organogenezy (kształtowania narządów). W kolejnych miesiącach mogą nawet zahamować wewnątrzmaciczny wzrost płodu, przyczyniając się do wystąpienia licznych powikłań okołoporodowych. Dlatego też okres ciąży to szczególny czas, kiedy kobieta powinna stosować wyłącznie preparaty zlecone przez lekarza.

W czasie karmienia piersią dziecko jest bezpieczniejsze. Nadal lista leków zakazanych jest długa, natomiast jest to czas, kiedy przyjęcie przez kobietę leku nie musi stanowić zagrożenia dla dziecka z kilku względów:

• nie każdy lek przenika do pokarmu matki,
  
• większość leków dostaje się do pokarmu matki w zaledwie 1–3%,
  
• wpływ stosowanych leków maleje z wiekiem dziecka,
  
• istnieje możliwość odstawienia dziecka od piersi w sytuacji konieczności podania leku matce,
  
• można wydłużyć przerwę w karmieniu, przyjmując niektóre rodzaje leków.
  

Leki przy karmieniu piersią – czynniki modulujące ryzyko

Nie można przedstawić jednej zasady przyjmowania leków podczas karmienia piersią. Dostępne na rynku leki mają inne właściwości, co powoduje, że w różnym stopniu przenikają do krążenia matki, różna jest też ich zdolność przenikania do pokarmu kobiecego i czas półtrwania w organizmie. Duże znaczenie ma stan zdrowia matki, który wpływa na metabolizm leku. Zwraca się uwagę na zależność pomiędzy wiekiem dziecka a ryzykiem przyjęcia leku przez kobietę karmiącą. Okazuje się, że w pierwszym tygodniu życia dziecka budowa gruczołu mlecznego i poziom hormonów ułatwiają przenikanie cząsteczek leku do mleka kobiety. Zdecydowanie najbardziej narażone na działanie leków są więc wcześniaki i noworodki (dzieci w pierwszym miesiącu życia). Należy również zwrócić uwagę na kształtującą się dopiero w kolejnych tygodniach życia dojrzałość układu pokarmowego i moczowego. Niedojrzałość tych układów wpływa na pogorszenie metabolizmu leku.

Leki w ciąży – kategorie

Dla usystematyzowania dostępnych na rynku leków względem stosowania ich u kobiet w ciąży i karmienia piersią stworzono tzw. kategorie bezpieczeństwa stosowania leków podczas ciąży. Leki dzieli się na następujące kategorie:

• kategoria A – prowadzano badania z grupą kontrolną u ciężarnych, nie wykazano istnienia ryzyka dla płodu w żadnym z trzech trymestrów ciąży, a możliwość szkodliwego wpływu leku na płód jest znikoma;
  
• kategoria B – prowadzono badania na zwierzętach, u których nie wykazano istnienia ryzyka dla płodu. Nie prowadzono jednak badań u kobiet w ciąży. Do tej kategorii należą także leki, które u zwierząt wykazały działania niepożądane, których nie potwierdzono u kobiet w ciąży;
  
• kategoria C – badania na zwierzętach wykazały teratogenny, czyli szkodliwy dla płodu, wpływ, nie prowadzano jednak badań na kobietach. Do tej kategorii należą również leki, których nie badano nawet na zwierzętach. Są to więc leki stosowane wyłącznie w sytuacji wyższej konieczności, czyli kiedy spodziewana korzyść z zastosowania leku przewyższa potencjalne ryzyko;
  
• kategoria D – wykazano, że stosowanie tego leku u kobiet w ciąży szkodzi dziecku, jednak w sytuacji zagrożenia życia matki lub poważnej choroby, w której podanie leku jest konieczne, może zostać on zastosowany;
  
• kategoria X – należą tu leki, których korzyści nie przewyższają ryzyka zarówno dla matki, jak i dla dziecka, dlatego nie wolno ich stosować u kobiet w ciąży.