Ból ucha, czyli otalgia, i wysięk z ucha, czyli otorrhea, to najczęściej spotykane i najbardziej typowe dolegliwości ze strony uszu. Rozpoznanie przyczyny bólu ucha nie zawsze jest łatwe, ponieważ jego źródło może być zlokalizowane także poza uchem. Wiele innych struktur w obrębie głowy, szyi i klatki piersiowej ma z nim wspólne unerwienie. Otalgia wtórna stanowi około 20–30% przyczyn bólu ucha u dorosłych.
Czym jest otalgia?
Ból ucha, czyli otalgia, jest często zgłaszany przez chorych w praktyce otolaryngologicznej i lekarza rodzinnego. Może być on objawem:
- choroby ucha zewnętrznego lub środkowego – określa się go mianem bólu pierwotnego, który jest ostry, dobrze lokalizowany przez chorego, ograniczony do ucha, ustępuje po zaprzestaniu działania czynnika uszkadzającego;
- wtórnym, kiedy w badaniu otolaryngologicznym nie stwierdza się pewnych cech choroby – określa się go mianem bólu udzielonego lub rzutowanego, który jest nieostry, tępy, trudny do zlokalizowania, wolniej przewodzony. Wiąże się z uszkodzeniem narządów sąsiednich (jama ustna, gardło, staw skroniowo-żuchwowy, nos, zatoki, część nosowa gardła, krtań, ślinianki, kręgosłup szyjny, wyrostek rylcowaty, tarczyca, narządy klatki piersiowej). Występuje na skutek przeniesienia wrażeń bólowych przez włókna czuciowe nerwów czaszkowych V, VII, IX, X i gałęzie splotu szyjnego C2 i C3.
O otalgii mówi się także w przypadku napadowego bólu ucha, który powstaje i wycofuje się samoistnie, nie wymaga interwencji lekarskiej w trybie pilnym.
Jakie są przyczyny pierwotnego bólu ucha?
Przyczynami otalgii pierwotnej mogą być:
- zaburzenia ze strony ucha zewnętrznego, m.in.: ciała obce w przewodzie słuchowym zewnętrznym, zaleganie woszczyny, stany zapalne wywołane przez zakażenia, odmrożenia, oparzenia, urazy mechaniczne małżowiny usznej, krwiaki małżowiny usznej, półpasiec uszny, ropień małżowiny, róża małżowiny usznej;
- zaburzenia ze strony ucha środkowego, takie jak: uraz mechaniczny błony bębenkowej, grypowe zapalenie ucha środkowego (łac. myringitis bullosa), ostre zapalenie ucha środkowego, uraz ciśnieniowy, nowotwory ucha środkowego, ostre zapalenie ucha środkowego z powikłaniami wewnątrzskroniowymi lub wewnątrzczaszkowymi.
Ucho wewnętrzne nie ma unerwienia czuciowego, dlatego jego choroby nie wiążą się z doznaniami bólowymi.
Jakie są przyczyny wtórnego bólu ucha?
Otalgie wtórne są wywołane przez przyczyny zlokalizowane w zakresie unerwienia:
- nerwu trójdzielnego (V nerwu czaszkowego) – zmiany zwyrodnieniowe i zapalne stawu skroniowo-żuchwowego, zmiany zapalne zębów (zwłaszcza trzonowych), zapalenia lub nowotwory dna jamy ustnej, żuchwy, szczęki i 2/3 przednich języka, zmiany zapalne i nowotwory ślinianek;
- nerwu językowo-gardłowego (IX nerwu czaszkowego) – zapalenia i nowotwory migdałków podniebiennych, ropnie okołomigdałkowe, ropnie i nowotwory przestrzeni przygardłowej, operacje usunięcia migdałków podniebiennych, nowotwory nasady języka, jamy ustnej i gardła;
- nerwu błędnego – schorzenia przełyku, zapalenia gruczołu tarczowego, choroby zapalne i nowotworowe krtani;
- nerwów szyjnych – zmiany zapalne, degeneracyjne i guzy szyjnego odcinka kręgosłupa, zmiany zapalne węzłów chłonnych szyi.
Ból ucha wynikający z patologii znajdujących się w zakresie unerwienia nerwu twarzowego (VII nerw czaszkowy) występuje rzadko. Do sporadycznych przyczyn bólu ucha należą ból psychogenny odczuwany wskutek wrażenia bólu bez przyczyny organicznej. Objawy zgłaszane przez chorego są bezpośrednio związane z ostrym lub przewlekłym urazem psychicznym. W tych przypadkach nieodzowna jest współpraca z psychiatrą i psychologiem.
Z kolei dysestezje są niesprecyzowanymi dolegliwościami podobnymi do bólu ucha. Do najczęstszych należą: wklinowana woszczyna, dysfunkcja trąbki słuchowej, wysiękowe zapalenie ucha środkowego i wyrośla kostne przewodu słuchowego.
Leczenie otalgii
Leczenie chorego z otalgią wymaga dokładnego wywiadu, badania przedmiotowego i badań dodatkowych. W pierwszej kolejności należy znaleźć przyczynę bólu ucha i adekwatnie do niej wdrożyć terapię. Przy otalgii pierwotnej leczenie najczęściej obejmuje antybiotykoterapię, leki przeciwzapalne i przeciwbólowe oraz oczyszczanie ucha. Z kolei przy otalgii wtórnej ból ustępuje dzięki leczeniu choroby go wywołującej.
Ostre zapalenie ucha środkowego – najczęstsza przyczyna pierwotnej otalgii u dzieci
Ostre zapalenie ucha środkowego to najczęstsza przyczyna pierwotnej otalgii u dzieci. Szczyt zachorowań przypada na 6–18 miesiąc życia. Czynnikiem chorobotwórczym w większości przypadków jest zakażenie bakteryjne. Ból ucha jest kłujący i pulsujący. Chorobie towarzyszą szumy w uszach, ból i zawroty głowy, gorączka, apatia, ogólne rozbicie, kłopoty ze snem, nudności, wymioty, brak apetytu i niedosłuch.
Konieczne jest leczenie przeciwbólowe i przeciwzapalne. Lekarz może zalecić antybiotykoterapię. Pomocne są domowe sposoby na zapalenie ucha, które stosuje się w oczekiwaniu na wizytę u laryngologa. Ból łagodzą ciepłe okłady z soli morskiej. Na zapalenie ucha sprawdza się domowy olejek czosnkowy, który wykazuje silne działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze. Do ucha można wkładać wacik nasączony olejkiem kamforowym, octem jabłkowym lub wyciśniętym sokiem z cytryny. Ważna jest odpowiednia higiena i prawidłowe oczyszczanie uszu. Nie należy stosować patyczków kosmetycznych, które mogą spowodować podrażnienia i wepchnąć głębiej zalegającą woskowinę.
Bibliografia:
1. Kuczkowski J., Sierszeń W., Czaczkowski J., Ból ucha — objaw chorób głowy, szyi i klatki piersiowej, „Forum Medycyny Rodzinnej”, 2011, 5(2), s. 164-170.
2. Janczewski G., Otorynolaryngologia praktyczna – podręcznik dla studentów i lekarzy. Tom I, Gdańsk, Via Medica, 2005.
3. Bojanowska E., Oleś K., Leszczyńska J., Mika J., Ból ucha a choroby innych narządów w obrębie głowy i szyi, „Ból”, 2014, 15(2), s. 39-42.