Rozwój chirurgii transplantacyjnej okazał się wielkim przełomem w medycynie XX w. Transplantacja, inaczej przeszczep, oznacza przeniesienie zdrowych, żywych organów, tkanek bądź komórek od dawcy i umieszczenie ich w organizmie biorcy. Samo słowo transplantacja pochodzi z łaciny (łac. transplantare ‘szczepić’, trans ‘poza czymś’, plantare ‘sadzić’). Transplantacja umożliwia wymianę wadliwego organu na narząd zdrowy, pochodzący od innego człowieka.

Transplantologia w Polsce

Historia transplantologii klinicznej w Polsce sięga lat 60. Pierwszy przeszczep nerki od dawcy zmarłego miał miejsce w styczniu 1966 roku w Warszawie, a od żywego – w 1966 r. we Wrocławiu. Przełomem w polskiej transplantologii był rok 1983, kiedy po raz pierwszy zastosowano cyklosporynę (lek immunosupresyjny), aby zapobiec odrzuceniu przeszczepu. Pierwszy udany przeszczep serca miał miejsce w Zabrzu w 1985 r. W 2006 r. w Trzebnicy dokonano pierwszej transplantacji kończyny górnej, natomiast w 2013 r. w Gliwicach przeszczepiono twarz.

Polską transplantologię nadzoruje Centrum Organizacyjno-Koordynacyjne ds. Transplantacji POLTRANSPLANT, które powstało w 1996 r. W 2016 r. liczba dawców zmarłych (u których stwierdzono nieodwracalne uszkodzenie mózgu) w Polsce wyniosła 677, z czego dawców rzeczywistych, od których pobrano narządy i/lub tkanki, było 544. W sumie dokonano niespełna 1500 przeszczepów narządów. Najczęściej przeszczepiano nerkę, wątrobę, serce, rzadziej nerkę i trzustkę jednocześnie bądź samą trzustkę oraz płuco. W blisko 1200 przypadkach przeszczepiono rogówkę.

Uwaga! Polskie prawo mówi o tzw. zgodzie domniemanej – oznacza ona, że każda osoba, u której stwierdzono śmierć mózgową, może zostać uznana za potencjalnego dawcę narządów, chyba że za życia wyraziła sprzeciw (co powinno zostać umieszczone w Centralnym Rejestrze Sprzeciwów). Sprzeciw można również wyrazić na piśmie (pacjent powinien nosić przy sobie własnoręcznie podpisaną deklarację), a także ustnie – w obecności 2 świadków. Mimo obowiązującej zgody domniemanej, lekarze w Polsce zawsze pytają bliskich o zdanie zmarłego na temat pobrania narządów.

Transplantacja narządów – za i przeciw

Przeszczep to skuteczna i niekiedy jedyna metoda leczenia, dzięki której można uratować życie pacjenta zmagającego się ze skrajną niewydolnością narządu bądź narządów. Przeszczepić można m.in.: wątrobę, nerki, serce, płuco, trzustkę, jelito, szpik kostny, rogówkę, skórę, kończyny, twarz.

Dawcą zazwyczaj jest osoba zmarła, u której stwierdzono śmierć mózgową; niektóre organy bądź tkanki (np. nerki czy szpik kostny) można pobrać od osób żywych za zgodą dawcy. Śmierć mózgu wynika z jego nieodwracalnego uszkodzenia, towarzyszy temu zatrzymanie krążenia krwi. Stwierdza ją komisja lekarska po przeprowadzeniu szczegółowych badań. W świetle prawa w Polsce śmierć mózgu oznacza uznanie danej osoby za zmarłą. Zanim aparatura zostanie odłączona, od osoby ze stwierdzoną śmiercią mózgu istnieje możliwość pobrania narządów do przeszczepu.

Zobacz nasz film i poznaj lekarzy, którzy dokonali niezwykłego przeszczepu ręki

Ok. 90% transplantacji kończy się sukcesem. Zawsze istnieje jednak ryzyko odrzucenia przeszczepu – układ immunologiczny biorcy rozpoznaje nowy narząd jako obcy i próbuje go zniszczyć. We współczesnej medycynie istnieje jednak szereg sposobów, aby zapobiec odrzuceniu organu. Kluczowe znaczenie ma w tym przypadku znalezienie odpowiedniego dawcy – powinien on być możliwie jak najbardziej genetycznie podobny do biorcy. Z tego względu idealnymi dawcami są bliźnięta jednojajowe oraz bliscy krewni. W transplantacji stosuje się ponadto leki immunosupresyjne, których zadaniem jest ochrona narządu przed odrzuceniem.

Średnie przeżycie biorcy przeszczepu jest różne dla poszczególnych narządów i zależy od wielu czynników. 

Transplantacja serca w Polsce

Pierwszego przeszczepu serca w Polsce dokonano w 1969 r. w Łodzi, jednak operacja zakończyła się niepowodzeniem. Pierwszy udany przeszczep serca przeprowadził prof. Zbigniew Religa w roku 1985. Każdego roku w Polsce ma miejsce kilkadziesiąt przeszczepów tego organu. Najwięcej transplantacji serca przeprowadzono w 2000 r. – 129.

Wskazania do transplantacji serca:

• niewydolność krążenia,
  
• schyłkowa niewydolność serca w kardiomiopatii (grupa chorób mięśnia sercowego prowadzących do dysfunkcji serca),
  
• schyłkowa niewydolność serca w chorobie niedokrwiennej serca,
  
• schyłkowa niewydolność serca w zaawansowanej wadzie zastawkowej.
  

Transplantologia a etyka

W 1995 roku została uchwalona Ustawa o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów do przeszczepów. Polska Ustawa Transplantacyjna powstała w 2005 r., a obecnie obowiązująca – w 2006 r. (znowelizowana m.in. w 2009 i 2017 r.). Ustawa określa, kto i w jakiej sytuacji może być dawcą, a także kto ma prawo pobierać oraz wszczepiać organy. Transplantacja znajduje poparcie w większości religii.

Bibliografia:

1. Transplantacja narządów, aspekty medyczne, prawne i organizacyjne, Ministerstwo Zdrowia, Narodowy Program Rozwoju Medycyny Transplantacyjnej, Fundacja Śląskiego Centrum Chorób Serca, Zabrze 2013,

2. www.poltransplant.pl.