Budowa serca to nie tylko układ przedsionków i komór, ale również skomplikowane w swej konstrukcji i działaniu zastawki oraz układ bodźcoprzewodzący. Automatycznie wyzwala on i rozprowadza w mięśniu sercowym impulsy elektryczne. Pozwala to na skoordynowane skurcze serca i przepompowywanie krwi.

Budowa i położenie serca człowieka

Serce człowieka położone jest w środkowej części klatki piersiowej – tzw. śródpiersiu. Najczęściej jest lekko przesunięte w stronę lewą, choć zdarzają się sytuacje odwrotne. Dochodzi w nich do dekstrokardii (odwrotnego ułożenia serca), a nawet odwrócenia trzewi (jak w lustrzanym odbiciu).

Makroskopowo serce ludzkie można schematycznie podzielić na dwa przedsionki i dwie komory. W warunkach fizjologicznych lewy przedsionek łączy się z lewą komorą, a prawy – z prawą komorą. Prawa część serca nie łączy się z lewą. Wyjątkiem jest okres płodowy, kiedy fizjologicznym zjawiskiem jest przeciek między tymi dwoma układami.

Aby czynność skurczowa była efektywna, a krew nie cofała się do miejsca, z którego została wypompowana, wyjście każdej z przestrzeni serca jest zamykane zastawkami – błoniastymi strukturami, które pozwalają na przepływ krwi tylko w jednym kierunku. Są to zastawki:

• przedsionkowo-komorowa prawa (trójdzielna),
  
• pnia płucnego (zlokalizowana przy wylocie z prawej komory),
  
• zastawka przedsionkowo-komorowa lewa (dwudzielna, zwana też mitralną),
  
• aortalna (zapobiegająca cofaniu się krwi z tętnicy głównej do lewej komory).
  

Jaką rolę pełnią zastawki w sercu?

Budowa serca ludzkiego a krążenie krwi

Krew przepompowywana przez serce przepływa przez dwa elementy układu naczyniowego – krążenie płucne i obwodowe.

Krążenie płucne nazywane jest małym. Krew dopływa do prawego przedsionka z obwodu przez żyły główne (górną i dolną). Stamtąd jest przepompowywana do prawej komory, która wyrzuca ją do pnia płucnego. Poprzez sieć rozgałęziających się naczyń dociera do pęcherzyków płucnych, gdzie następuje wymiana gazowa – oddanie nadmiaru CO2 i pobranie O2 (łączącego się z hemoglobiną czerwonych krwinek). Tak utlenowana krew trafia do lewej połowy serca. Zwykle do lewego przedsionka dochodzą z obu płuc po dwie żyły płucne – górna i dolna.

W lewym przedsionku rozpoczyna się krążenie obwodowe, czyli tzw. duże. Krew z lewej komory jest wypychana pod dużym ciśnieniem do aorty (tętnicy głównej), której odgałęzieniami dociera do wszystkich narządów ciała. Rozgałęziające się tętnice i tętniczki tworzą w miejscu docelowym sieć naczyń włosowatych, z których tlen przenika do przestrzeni międzykomórkowej i komórek. Jednocześnie dwutlenek węgla – produkt tkankowej przemiany materii – dociera do osocza krwi i, rozpuszczony w nim, wraca do serca. Oczywiście krew przenosi nie tylko gazy, ale i np. substancje odżywcze czy hormony. Jej elementami są również krwinki czerwone i białe oraz płytki krwi (trombocyty).

Serce, będące wysokowydajnym, ciągle pracującym mięśniem, również potrzebuje intensywnego ukrwienia. Zapewniają je tętnice wieńcowe, które są odgałęzieniami początkowego odcinka aorty. Ich niedomoga (najczęściej spowodowana miażdżycą) prowadzi do powstania choroby niedokrwiennej serca oraz jej groźnego powikłania, którym jest zawał – miejscowa martwica tkanki.

Zobaczcie, jakie są objawy zawału serca u kobiet? Po czym poznać, że ktoś potrzebuje pomocy?

Budowa zastawek serca człowieka

Zastawki są ścięgnistymi, elastycznymi tworami. Uniemożliwiają one cofanie się krwi do przedsionka lub komory, z których została ona wypompowana. Charakterystyczną ich cechą jest podział na płatki, które przylegając do siebie, zamykają całkowicie światło otworów przedsionkowo-komorowych albo ujście wielkich naczyń. Płatki są osadzone na tzw. pierścieniach ścięgnistych, dzięki czemu utrudnione jest rozszczelnienie zastawki pod wpływem ciśnienia krwi. Aby płatki zastawek przedsionkowo-komorowych nie mogły, przepuszczając krew, wygiąć się ku tyłowi, są one dodatkowo podtrzymywane przez struny (nici) ścięgniste. Łączą one brzegi płatków z tzw. mięśniami brodawkowatymi, będącymi elementem wewnętrznej ściany komór. Niedomykalność lub zwężenia światła zastawek mogą stanowić przyczynę poważnych zaburzeń krążenia lub przerostu mięśnia sercowego.

Układ bodźcoprzewodzący serca

Układ bodźcoprzewodzący serca to zgrupowanie specjalnego typu komórek mięśnia sercowego, który ma zdolność do generowania i szybkiego przewodzenia impulsów elektrycznych. Sygnały te powstają samoistnie – bez stymulacji zewnętrznej – i pozwalają zapoczątkować skurcz. Dzięki złożonej budowie układu bodźcoprzewodzącego impuls elektryczny dociera do poszczególnych partii mięśnia sercowego w odpowiednich momentach. W sposób skoordynowany najpierw kurczą się przedsionki, a następnie – gdy są już napełnione – komory. Pozwala to na utrzymanie kierunku przepływu krwi i uzyskanie dużej pojemności wyrzutowej serca.

Podstawowymi elementami układu bodźcoprzewodzącego serca są:

• węzeł zatokowo-przedsionkowy (to tu powstają spontanicznie cykliczne sygnały, zapoczątkowujące w warunkach fizjologicznych każdy skurcz serca),
  
• pęczki międzywęzłowe (Wenckebacha, Thorela i Bachmana),
  
• węzeł przedsionkowo-komorowy,
  
• pęczek przedsionkowo-komorowy (Hisa) oraz jego prawa i lewa odnoga,
  
• liczne mniejsze odgałęzienia i wiązki,
  
• włókna Purkiniego (Purkyniego) – drobne gałązki pęczków, które docierają bezpośrednio do tkanki mięśniowej i wywołują skurcz.
  

Nieprawidłowe przewodnictwo sygnałów w tych elementach (do czego dochodzi najczęściej w przebiegu choroby niedokrwiennej) może powodować zaburzenia pracy serca pod postacią zaburzeń rytmu, bloków przewodzenia albo trzepotania lub migotania przedsionków lub komór.