Ból fantomowy opisywano już w starożytności. Do dziś stanowi poważny problem terapeutyczny, szczególnie w przypadku osób, które odczuwają go w dużym nasileniu i przez długi okres. Może mu towarzyszyć odczucie, że amputowane części ciała są obecne i poruszają się w sposób niezależny od woli.

Gdzie pojawia się ból fantomowy?

Ból fantomowy może być odczuwany w miejscu, w którym znajdowała się amputowana część ciała. Najczęściej pojawia się po usunięciu kończyny, ale również piersi, oka, zęba, gruczołu krokowego czy narządów jamy brzusznej. Utrata tych organów może być związana z toczącym się procesem chorobowym, takim jak np. nowotwór albo zmiany niedokrwienne przebiegające z martwicą. Drugą możliwością jest urazowa amputacja (np. w trakcie wypadku komunikacyjnego). Miejsce urazu i kikut są w takich przypadkach zabezpieczane przez chirurga.

Na czym polega ból fantomowy?

Ból fantomowy polega na stałym lub napadowym odczuwaniu dolegliwości w miejscu amputowanego narządu. Największe nasilenie ma zwykle wieczorem i w porze nocnej. Bóle pojawiają się po raz pierwszy tuż po zabiegu i zwykle zanikają w ciągu pierwszych kilku miesięcy. Zdarzają się jednak przypadki, gdy nasilają się z czasem i prowadzą do ograniczenia aktywności życiowej pacjenta. Dotyczy to około 2–4% wszystkich amputacji.

Ból ma charakter ciągły lub pulsujący, miażdżący, przeszywający, przypomina pieczenie albo impulsowe kłucie. Może być wyzwalany (albo nasilać się) po najlżejszym nawet dotknięciu lub podrażnieniu kikuta, w stanie stresu, przemęczenia. Czasem towarzyszy mu pocenie się.

Ból fantomowy należy odróżnić od dwóch innych zjawisk, które zwykle mają charakter przemijający. Są to:

• ból kikuta – związany z procesem gojenia rany pooperacyjnej, toczącym się tam (w związku z niedokrwieniem lub infekcją) przewlekłym procesem zapalnym, tworzeniem się nerwiaka albo martwicy kości,

• czucie fantomowe – iluzja obecności amputowanej części ciała, odczuwanie jej niezależnych od woli ruchów, drętwienia, swędzenia.

Zanikający w okresie pooperacyjnym ból fantomowy może być skojarzony z tzw. efektem teleskopowym: chory ma wrażenie, że iluzoryczna, boląca kończyna skraca się lub kurczy: ból lokalizuje się coraz bliżej kikuta. Jest to zjawisko, które dobrze rokuje, jeśli chodzi o całkowite ustąpienie dolegliwości w relatywnie bliskiej przyszłości.

Kto jest narażony na bóle fantomowe?

Uporczywe bóle fantomowe pojawiają się najczęściej u osób w średnim wieku lub starszych, które przed operacją cierpiały na silne dolegliwości bólowe. Niekiedy po amputacji chory ma wrażenie, że nadal towarzyszą mu wcześniejsze bóle nowotworowe, pooparzeniowe, związane z przewlekłym niedokrwieniem kończyny, czy nawet powtarzające się wiele lat napady dny moczanowej lub rwy kulszowej.

W przypadku amputacji piersi większe prawdopodobieństwo wystąpienia uporczywych bólów fantomowych występuje wówczas, gdy do operacji doszło jeszcze przed menopauzą.

Przyczyny bólu fantomowego

Częste przyczyny bólu fantomowego to:

• trudności w wykonaniu właściwej plastyki kikuta (ze względu na ciężki uraz albo na silne zaawansowanie choroby),

• zaburzenia ukrwienia kikuta,

• drażnienie zakończeń nerwowych w obrębie kikuta – przez zwłóknienia, stany zapalne, nerwiaka, niedopasowaną protezę.

Najczęściej za źródło bólów fantomowych uważa się (w pewnym uproszczeniu) wytworzone w czasie wcześniejszych dolegliwości połączenia nerwowe. W związku z brakiem stymulacji zewnętrznej, spowodowanym utratą określonej części ciała, mogą one odtwarzać utrwalone wzorce, co objawia się bólem. Istnienie tego zjawiska potwierdza fakt rzadkiego występowania bólu fantomowego u dzieci. Prawdopodobnie bowiem nie dochodzi u nich jeszcze do tak silnego utrwalenia schematów bólowych. Inną grupę osób rzadziej skarżących się na ból fantomowy stanowią chorzy, którzy po zabiegu wcześnie rozpoczęli ćwiczenia i korzystanie z protezy. W ich przypadku odtwarzanie błędnego zapisu hamuje nowa stymulacja.

Za przyczynę bólów fantomowych uznaje się także „zagospodarowanie“ przez mózg obszarów czuciowych, które nie są wykorzystywane po utracie narządu – użycie ich do rozszerzenia sąsiednich stref. Dlatego np. bóle fantomowe kończyn mogą być w sposób powtarzalny prowokowane przez drażnienie niektórych okolic twarzy (ośrodki odpowiedzialne za te dwa obszary sąsiadują ze sobą).

Leczenie bólu fantomowego

Leczenie przewlekłego, uciążliwego bólu fantomowego stanowi poważny problem terapeutyczny. Dlatego dużą wagę przykłada się do zapobiegania jego powstawaniu, m.in. poprzez:

• stosowanie leczenia przeciwbólowego (w postaci blokad oraz wlewów dożylnych) w okresie przed-, około- i pooperacyjnym,

• dokładne zabezpieczanie zakończeń nerwowych podczas plastyki kikuta, pokrywanie ich płatami mięśniowymi, kontrolę właściwego ukrwienia pozostawionych tkanek.

• jak najwcześniejsze rozpoczynanie usprawniania chorego po amputacji – najpierw w formie ćwiczeń biernych, a później czynnych (pomaga to przebudować istniejące połączenia nerwowe poprzez stymulację tworzenia nowych wzorców czuciowych).

Leczenie obejmuje m.in. środki farmakologiczne. Są to leki przeciwbólowe, ale też zmniejszające pobudliwość układu nerwowego, przeciwdepresyjne (intensywne objawy depresji mogą nasilać ból). Stwierdzono, że w wielu przypadkach skuteczne jest podawanie kalcytoniny.

Działania lecznicze obejmują również:

• fizjoterapię (elektrostymulację, podczerwień, prądy diatermiczne),

• indywidualną psychoterapię,

• terapię poznawczo-behawioralną,

• naukę technik relaksacji.

W ciężkich przypadkach wszczepia się do rdzenia kręgowego – lub nawet ośrodkowego układu nerwowego – elektrody wywołujące stymulację zmniejszającą ból. Wskazania do ewentualnego powtórnego opracowania chirurgicznego kikuta ustala się bardzo ostrożnie, gdyż nawet najlepiej wykonana operacja nie zagwarantuje, że zespół bólów fantomowych nie powróci.

Jak działa układ nerwowy? Dowiesz się tego z naszego filmu