Antygen to pewnego rodzaju wizytówka każdej komórki. Dotyczy to zarówno komórek ludzkiego organizmu, jak i obcych. Dzięki nim organizm rozpoznaje, czy dana komórka musi być zniszczona czy nie. Antygeny swoiste dla krwinek czerwonych pozwalają jednocześnie na określenie grupy krwi. Obecność antygenów, np. wirusa zapalenia wątroby we krwi, jest jednym z elementów diagnostyki. Wykrycie niektórych antygenów może być też wykorzystywane w rozpoznawaniu nowotworów, jak np. antygen sterczowy (PSA) czy antygen karcinoembrionalny (CEA).

Co to jest antygen?

Antygeny to substancje o zróżnicowanej budowie chemicznej, rozpoznawane przez układ odpornościowy organizmu, co następnie prowadzi do produkcji swoistych przeciwciał. Organizm potrafi rozróżnić, czy dana komórka jest własna czy obca, choć istnieją stany chorobowe, kiedy układ immunologiczny zawodzi i wytwarza przeciwciała przeciwko własnym komórkom, jak np. w chorobach autoimmunologicznych tarczycy. W wielu jednostkach chorobowych wykonuje się raczej badania przeciwciał niż antygenów. Jednak są sytuacje, kiedy określa się również obecność antygenów. Jedynymi komórkami niemającymi antygenów są neurony, a także płyn mózgowo-rdzeniowy.

Antygeny w przebiegu zakażeń

Każdy patogen ma własny zestaw antygenów. Dzięki temu po wniknięciu do organizmu układ odpornościowy człowieka rozpoznaje ten patogen i jest w stanie go zniszczyć. Antygeny i przeciwciała swoiste dla danego patogenu mogą być wykryte poprzez wykonanie standardowego pobrania krwi do odpowiednich badań laboratoryjnych.

Dość powszechnym wirusem w środowisku jest wirus zapalenia wątroby typu B (HBV). Podczas zakażenia organizm człowieka produkuje swoiste przeciwciała przeciwko antygenom wirusa, czyli anty-HBc, anty-HBe i anty-HBs. Antygen HBe jest możliwy do wykrycia we krwi chorego do 10 tygodni od zakażenia. Drugim jest antygen HBs występujący do 3 miesięcy. Przeciwciała produkowane są trochę później. Wraz z trwaniem choroby antygeny we krwi znikają, a wykrywane są przeciwciała.

Badanie antygenów można wykonać również w kale. Może ono służyć np. wykrywaniu antygenów bakterii Helicobacter pylori. Jest to bakteria rozpowszechniona w populacji, odpowiedzialna za chorobę wrzodową i zapalenie błony śluzowej żołądka. Wykrycie antygenów w kale jest mało inwazyjnym badaniem, choć również mało rozpowszechnionym.

Antygeny krwi

Substancje grupowe krwi układu ABO to nic innego jak antygeny krwi, czyli substancje chemiczne o budowie wielocukrów. Każdy człowiek ma na krwinkach czerwonych odpowiednie antygeny, a we krwi krążą odpowiednie przeciwciała. To warunkuje grupę krwi człowieka. Jest to następujący układ:

• grupa krwi A: antygen A na krwinkach czerwonych i przeciwciała anty-B w surowicy;

• grupa krwi B: antygen B na krwinkach czerwonych i przeciwciała anty-A w surowicy;

• grupa krwi AB: antygen A i antygen B na krwinkach, brak przeciwciał;

• grupa krwi 0: brak antygenów, a w surowicy przeciwciała anty-B i anty-A.

Ma to bardzo duże znaczenie w transfuzjach krwi. Grupę krwi 0 uznaje się za uniwersalnego dawcę ze względu na to, że krwinki nie mają na swojej powierzchni antygenów i nie będą niszczone przez przeciwciała biorcy. Grupa AB natomiast jest uniwersalnym biorcą. Jej organizm zna bowiem zarówno antygen A, jak i antygen B. Tym samym nie ma przeciwciał i nie dochodzi do konfliktu z jakimikolwiek krwinkami. Jest to oczywiście uproszczony schemat, ponieważ transfuzjologia i układy zgodności są szeroko pojętym tematem.

Antygen karcinoembrionalny

W przebiegu raka jelita grubego można oznaczyć we krwi znacznie zwiększone stężenie antygenu karcinoembrionalnego, czyli antygenu rakowo-płodowego (CEA – carcinoembryonic antigen). Ma to zastosowanie w monitorowaniu leczenia chorych na raka jelita grubego. Zaleca się okresowe badanie tego markera jeszcze przez 3 lata po zakończonym leczeniu. W życiu płodowym antygen karcinoembrionalny produkowany jest przez komórki przewodu pokarmowego i trzustki. Po porodzie zmniejsza się wydzielanie tego antygenu, a właściwie ustaje całkowicie. U dorosłych powinny występować śladowe ilości.

Patologiczny rozrost komórek przewodu pokarmowego, a konkretnie jelita grubego, może być przyczyną wzrostu poziomu tego antygenu, a tym samym stanowi dobre uzupełnienie diagnostyki i monitorowania leczenia. Niestety nie jest to swoisty marker dla raka jelita grubego. Występuje również w przebiegu raka płuc, wątroby, trzustki, pęcherza moczowego czy piersi, a także w przebiegu zapalenia wątroby, alkoholowej marskości wątroby i nieswoistych chorób zapalnych jelit.

Antygen gruczołu krokowego

Enzymem produkowanym przez komórki gruczołu krokowego fizjologicznie, ale również w rozroście nowotworowym łagodnym i złośliwym, jest swoisty antygen sterczowy (PSA – prostate-specific antigen). Normy są zależne od wieku chorego. Diagnostyka raka gruczołu krokowego opiera się na oznaczeniu wolnego PSA we krwi i oznaczeniu odsetka w stosunku do całkowitego stężenia antygenu.