Szczepionki odpornościowe znacząco wpłynęły na epidemiologię najpoważniejszych i najczęstszych chorób zakaźnych. Dzięki nim niemal całkowicie udało się wyeliminować epidemie o dużej śmiertelności, a także zmniejszyć liczbę zachorowań na bardzo popularne niegdyś choroby.

Szczepionki na odporność przeciw chorobom zakaźnym

Koncepcja szczepionek na odporność pojawiła się, zanim w XIX wieku Ludwik Pasteur wysunął teorię, że za zachorowania na wiele chorób odpowiedzialne są drobnoustroje. Dostrzegano, że osoby, które przeszły chorobę zakaźną, często były później odporne na powtórną infekcję i mogły przebywać wśród osób zakażonych bez żadnego ryzyka.

Dzięki rozwojowi mikrobiologii (opisującej bakterie i wirusy) zidentyfikowano biologiczne czynniki powodujące zachorowanie i rozprzestrzenianie się chorób zakaźnych. Ogromny postęp w zakresie immunologii umożliwił zrozumienie mechanizmów powstawania odporności i stworzenie specyficznych, niegroźnych dla organizmu szczepionek.

Zobacz film i poznaj listę szczepień obowiązkowych:

Zachorowalność a szczepienia ochronne

Dzięki wprowadzeniu rutynowych szczepień ochronnych wyeliminowano niemal całkowicie takie choroby, jak ospa prawdziwa, cholera, zmniejszono do minimum liczbę zachorowań na dur brzuszny, polio czy gruźlicę. Choć dalej utrzymuje się spore prawdopodobieństwo zachorowania np. na wściekliznę czy tężec, odsetek śmiertelności zmniejszył się z niemal stu do kilku procent.

Należy pamiętać o możliwych powikłaniach popularnych chorób objętych kalendarzem szczepień. W przypadku świnki są to m.in. zapalenia jajników, jąder, trzustki, porażenie nerwu twarzowego, choroby okulistyczne, zapalenie nerek. Różyczka często powoduje zapalenie mózgu, a szkarlatyna (płonica) kłębuszkowe zapalenie nerek, zapalenie stawów czy gorączkę reumatyczną. Różyczka bądź odra przebyte we wczesnych okresach ciąży są przyczyną poronień i wad rozwojowych u dziecka. Odra powoduje schorzenia zapalne mózgu, nerwów obwodowych, mięśnia sercowego, narządu wzroku.

Jak działa szczepionka na odporność?

Szczepionka powoduje wytworzenie odporności na określone mikroorganizmy (bakterie, wirusy) lub toksyny, zanim dojdzie do zakażenia. W niektórych przypadkach (np. wścieklizny czy tężca) szczepienia stosuje się także w celu zapobieżenia rozwojowi pełnoobjawowego zachorowania, np. po pogryzieniu przez zwierzę czy zabrudzeniu rany ziemią. Celem działania jest wtedy wyprzedzenie rozwoju choroby poprzez podanie tzw. anatoksyny, która jest bezpieczna dla organizmu i pobudza produkcję przeciwciał.

Ideą szczepień jest (w uproszczeniu) podanie niegroźnego antygenu typowego dla czynnika wywołującego chorobę, by organizm „nauczył się walczyć” z danym drobnoustrojem i wytworzył odpowiednie, specyficzne przeciwciało. Przy późniejszym zakażeniu układ immunologiczny „sięga do archiwum” i wie, jakie istniejące już substancje powinien wyprodukować w większej ilości, by zniszczyć czynnik chorobotwórczy.

Czy szczepionki są bezpieczne? Zobaczcie na filmie:

W ramach szczepień korzysta się z:

• mikroorganizmów żywych o niewielkiej sile zakażania,
• drobnoustrojów o celowo zmniejszonej zjadliwości (tzw. atenuowanych),
• drobnoustrojów martwych,
• preparatów rekombinowanych lub antygenowych,
• anatoksyn – pochodnych lub analogów toksyn bakteryjnych.

Odczyn poszczepienny

Podanie szczepionki powoduje pobudzenie układu immunologicznego. Typowe dla organizmów chorobotwórczych antygeny stymulują limfocyty do wytwarzania specyficznych przeciwciał (IgM, później IgG). Te zaś, wiążąc się z antygenami, inaktywują je (tak jak w przebiegu choroby).

Procesowi temu często towarzyszą objawy miejscowe, np. powstanie grudki zapalnej, zaczerwienienie, bolesność. Do symptomów ogólnych należą gorączka oraz bóle mięśniowe, a u dzieci płaczliwość i zaburzenia łaknienia. Wszystkie reakcje poszczepienne są rejestrowane jako tzw. niepożądane odczyny poszczepienne (NOP) i monitorowane w oparciu o wytyczne Światowej Organizacji Zdrowia. Trwają badania odległych skutków szczepień, wpływu podawanych antygenów i substancji nośnikowych na organizm. Liczba rejestrowanych powikłań jest marginalna, więc nie podważa sensu szczepień ochronnych i korzyści związanych z unikaniem chorób i ich powikłań.

Szczepienia ochronne w Polsce

Szczepionki odpornościowe są rutynowo stosowane u dzieci – zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych i kalendarzem, który przygotowuje Główny Inspektor Sanitarny w oparciu o przepisy prawa. Część szczepień ochronnych jest obowiązkowa dla dzieci i młodzieży do 19. roku życia. Dodatkowe szczepienia obowiązkowe dotyczą m.in. pracowników służby zdrowia i niektórych grup pacjentów (szczepienia przeciw żółtaczce zakaźnej), a także osób udających się do krajów tropikalnych, gdzie występują niespotykane w Polsce choroby zakaźne.

Dzieci i dorośli niezaszczepieni są nie tylko bardziej podatni na zachorowanie na chorobę zakaźną, ale też mogą ją przenosić dalej w swoim otoczeniu. Dlatego prowadzone są liczne kampanie informacyjno-edukacyjne, które mają podwyższać poziom wiedzy na temat szczepień i zachęcać do uczestnictwa w programie.