Introspekcja stanowi metodę interpretacji życia psychicznego jednostki, ale nie wymaga szczególnego przygotowania, znajomości określonych technik pracy z własną świadomością. Wgląd w siebie dostępny jest każdemu człowiekowi. Wyciąganie wniosków z samoobserwacji ułatwia rejestracja przemyśleń.

Introspekcja w filozofii i psychologia introspekcyjna

Introspekcja jest techniką stosowaną od zarania filozofii. Już jedni z pierwszych starożytnych myślicieli, Sokrates i jego uczeń Platon, upatrywali we wglądzie w siebie nie tylko metody samopoznania, ale i zrozumienia świata. Wielu późniejszych filozofów, Kartezjusz czy Immanuel Kant, czyniło z analizy świadomości punkt wyjścia do swoich koncepcji. Niektórzy uznawali treść introspekcji za jedyną pewną wiedzę.

Nurt nazywany introspekcjonizmem zapoczątkował w drugiej połowie XIX w. Wilhelm Wundt. Uważał, że bezpośrednie badanie świadomości indywidualnej to metoda empiryczna, która może posłużyć naukowemu wyjaśnieniu zjawisk psychicznych. Potraktowana początkowo za obiecujące narzędzie nowej dziedziny wiedzy – psychologii – introspekcja z czasem została poddana krytyce. Zakwestionowano wartość ekstraspekcji – wnioskowania na temat fenomenów ludzkiej psychiki przez analogię do stanów zaobserwowanych u samego siebie. Wgląd w siebie uznano za technikę skazaną na subiektywizm, nieprzydatną z punktu widzenia badań naukowych, dążących do obiektywnych wyników. W XX w. behawioryści, odchodząc od nurtu psychologii introspekcyjnej, zajęli się badaniem i opisem ludzkich zachowań – porównywalnych i poddających się obiektywnej obserwacji. Obecnie jest to podstawowa metoda wykorzystywana w rozwijaniu wiedzy psychologicznej. Nie oznacza to, że introspekcja całkowicie straciła na znaczeniu. Wciąż stanowi przydatne narzędzie w procesie psychoterapii i często zalecana jest jako metoda samodzielnej pracy, służącej rozwiązaniu problemów.

Na czym polega introspekcja i jak jej dokonać?

Introspekcja, jak sama nazwa wskazuje, to przyglądanie się własnym doznaniom, odczuciom, spontanicznie powstającym myślom (tj. „zastanym”, a nie wytworzonym stanom umysłu), pragnieniom, lękom. Jest wnikliwym wglądem w osobiste motywacje, decyzje, zachowania, interakcje, w jakie wchodzi się z otoczeniem. Stanowi indywidualną perspektywę rozumienia doświadczeń, w których się uczestniczy. Opiera się głównie na poszukiwaniu odpowiedzi na pytania „dlaczego” i „w jakim celu” w życiu jednostki dokonują się takie, a nie inne zmiany, wybory itp. Dociekać należy tak długo, aż dotrze się do pierwotnej przyczyny, rozwiązania, którego nie sposób rozłożyć na prostsze czynniki.

Czynność introspekcji jest swego rodzaju autopsychoanalizą. Nie polega jedynie na „zanurzeniu się” w strumieniu świadomości. Celowy wgląd w siebie wymaga usystematyzowania i analizy dokonanych obserwacji oraz wyciągania z nich wniosków, które – niezależnie od ich subiektywnego charakteru – powinny docierać do prawdy na temat danej osoby. Nie istnieją jednoznacznie określone techniki introspekcji, ale można wykorzystać wiele narzędzi, by jej efektywnie dokonać. Poznaniu samego siebie służy werbalizacja, porządkowanie, a także rejestrowanie myśli:

• pisanie, np. pamiętnika, bloga, listów do najbliższych lub do osób, z którymi ma się nieprzepracowane problemy (nie ma konieczności wysyłania ich po napisaniu),

• głośna rozmowa z samym sobą (dobrze jest ją nagrywać na dyktafon, a następnie poddać analizie),

• rozmowa z osobą, która nie ocenia, nie udziela rad, a jedynie zadaje pytania i towarzyszy procesowi introspekcji, ponieważ jednostka dokonująca jej musi samodzielnie wyciągnąć wnioski ze swoich przemyśleń, dotrzeć do rozwiązań swoich problemów (tę metodę często wykorzystuje się w psychoterapii indywidualnej),

• udział w psychoterapii zespołowej, gdzie rozmowy o problemach innych osób, podobnych do własnych, stają się inspiracją do wewnętrznych poszukiwań,

• czytanie literatury czy oglądanie filmów poświęconych problemom zbliżonym do własnej sytuacji życiowej, co także pozwala „przejrzeć się” w innych ludziach i lepiej zrozumieć siebie,

• retrospekcja, czyli przywoływanie wydarzeń i przeżyć z przeszłości, co daje materiał porównawczy i umożliwia analizę własnych wyborów i motywacji w szerszym kontekście.

Autorefleksja niewątpliwie wymaga pewnej wrażliwości, wyobraźni, zdolności kojarzenia, wnioskowania i dystansowania się do samego siebie. Płynące z niej konkluzje bywają trudne do zaakceptowania, a nawet bolesne. Wobec powyższego często dobrym wyborem jest podjęcie wglądu w siebie w obecności wykwalifikowanego terapeuty, który nie tylko pomoże uporządkować wyniki samoobserwacji, ale też odkryć rozwiązania sprecyzowanych problemów (co mogą utrudniać towarzyszące procesowi introspekcji emocje).

Czemu służy poznanie samego siebie?

Zdecydowanie ważniejsze od samej procedury introspekcji jest podejście do prowadzonej autoanalizy. Ma ona sens wówczas, gdy traktuje się ją jako naturalny, pożądany stan umysłu, uprawia jak najczęściej, czyniąc z niej nawyk służący higienie psychicznej, nie mniej istotnej niż pielęgnacja ciała. Niekiedy wprawdzie introspekcja prowadzi do niewygodnych wniosków, ale zawsze pozwala na odkrycie prawdy o samym sobie, co daje możliwość skutecznego rozwiązywania osobistych problemów. Jest także podstawą świadomego funkcjonowania – dojrzałych decyzji i odpowiedzialnych działań. Ostatecznie wgląd w siebie daje rezultat w postaci równowagi psychicznej i satysfakcji z życia w zgodzie z samym sobą.