Efekt nocebo może mieć niekorzystny wpływ na wyniki terapii u chorych, którzy nadmierną uwagę przywiązują do czytania materiałów informacyjnych na temat leków i koncentrują się na potencjalnych objawach niepożądanych czy działaniach ubocznych.

Czym jest efekt nocebo?

Efekt nocebo jest odwrotnością efektu placebo – może wywołać niekorzystne objawy, takie jak niepokój, zaburzenia snu, łaknienia, bóle brzucha, kołatanie serca czy duszność. Przyczyną tego zjawiska jest psychologiczne oddziaływanie uzyskanych przez pacjenta informacji na temat możliwych powikłań stosowania określonego leku czy suplementu diety.

Podstawowym mechanizmem jest typowe dla osób znerwicowanych czy hipochondrycznych nadmierne koncentrowanie się na obserwacji reakcji własnego organizmu na zażywany lek. Nasilający się stopniowo lęk, dostrzeganie u siebie niewielkich, niekiedy nieznaczących i przemijających szybko objawów powoduje nakręcanie się spirali obaw, koncentrację na stanie własnego organizmu i wtórne powstawanie objawów somatycznych.

Zjawisko to było obserwowane już w dawnych czasach i wykorzystywane przez szamanów, szarlatanów czy pseudouzdrowicieli. Dzięki swojej sile sugestii i umiejętnościom manipulacji wywierali silny wpływ na swoich bardziej podatnych podopiecznych, sterując ich reakcjami i wywołując pożądane (placebo) lub niepożądane (nocebo) reakcje. Dzięki temu mogli przekonywać ludzi, że pomoc „specjalisty” jest niezbędna do wyzdrowienia i utrzymania dobrego samopoczucia.

Czym są suplementy diety? Więcej dowiecie się z filmu:

Efekt placebo i nocebo

Efekt placebo to dobrze znane zjawisko, które wymusza stosowanie w badaniach klinicznych nowych leków tak zwanej ślepej próby. Metoda polega na tym, że pacjent nie wie, czy otrzymuje nową leczniczą substancję, czy podobny w smaku, zapachu i konsystencji, zupełnie obojętny, pozbawiony działania środek. Konieczność stosowania takiej metodyki wynika z faktu, że osoby z grupy kontrolnej (otrzymujące „niedziałający” preparat) odczuwają poprawę swojego stanu ogólnego, jeśli poinformowano je, iż stosuje się u nich lek nowy, o silnym wpływie terapeutycznym na organizm. Sugestywna wiadomość wywołuje takie przestrojenie psychiki, że mózg może stymulować organizm do nieco lepszego działania, a odbierane z ciała sygnały są interpretowane jako pozytywne.

Badania wskazują, że podając np. słodką wodę albo tabletkę złożoną jedynie z substancji obojętnych można niekiedy uzyskać trwałą lub chwilową poprawę subiektywnej oceny stanu zdrowia nawet u 30% pacjentów. Warunkiem powstania tego efektu jest przekazanie choremu informacji, że leczy się go np. silnym lekiem przeciwkaszlowym czy przeciwbólowym.

Efekt nocebo jest odwrotny do placebo – nawet obojętna substancja może wywołać objawy niepożądane, jeśli chory dowiedział się, że po zażyciu preparatu mogą one wystąpić. Pod wpływem sugestii doszukuje się u siebie oznak pogorszenia stanu zdrowia, a zmiana stanu psychiki generuje uciążliwe objawy wegetatywne.

Efekt nocebo w praktyce klinicznej

W codziennej praktyce klinicznej efekt nocebo ma istotne znaczenie w procesie leczenia chorych, szczególnie mających skłonność do hipochondrii czy mocno znerwicowanych. Chory ma prawo do uzyskania informacji na temat ewentualnych powikłań leczenia operacyjnego czy farmakologicznego. Zyskując dostęp do ulotek, często czyta je bezkrytycznie, nie zwracając uwagi na to, że niektóre działania uboczne pojawiły się u jednego pacjenta z miliona leczonych osób. Opisany problem pogłębia dostęp do publikacji internetowych – nie zawsze rzetelnych i prawdziwych. W efekcie chory gromadzi znaczny zasób informacji o tym, co może się wydarzyć w przebiegu leczenia i doszukuje się u siebie niepożądanych objawów ubocznych. Zwraca uwagę na najdrobniejsze nawet, pojawiające się przelotnie symptomy, przecenia ich znaczenie, niekiedy reaguje na nie histerycznie. Narastający lęk i stres wywołują objawy wegetatywne, takie jak:

• zaburzenia trawienia, zaparcia,
• bóle brzucha,
• duszność,
• kołatania serca, tachykardia,
• wahania ciśnienia tętniczego,
• zawroty i bóle głowy,
• niepokój, zaburzenia koncentracji,
• bezsenność.

Efekt nocebo może wydłużać proces leczenia (również po zabiegach chirurgicznych) oraz skłaniać chorych do podejmowania nieracjonalnych decyzji. Osoby cierpiące z powodu tego zjawiska odstawiają niezbędne leki, podają w wątpliwość kompetencje lekarza i tracą do niego zaufanie. Często decydują się na wędrówki z jednej poradni do drugiej w poszukiwaniu skutecznej pomocy, podczas gdy ich subiektywna ocena stanu zdrowia pogarsza się. W efekcie często ich choroba niepotrzebnie się przedłuża, a nawet niemożliwe staje się doprowadzenie do końca niezbędnego leczenia.

Bibliografia:

1. A. Jonkisz, K. Szmaglińska, M. Fajler, Efekt placebo/nocebo prognozy lekarskiej, [w:] „Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu”, t. 23, nr 1, Lublin 2017, s.1–6