Niepełnosprawność intelektualna określana jest także jako obniżenie poziomu rozwoju intelektualnego. Upośledzenie umysłowe to termin obejmujący szerokie spektrum zaburzeń rozwojowych o zróżnicowanym stopniu nasilenia. Towarzyszyć może w przebiegu wielu chorób, w tym zwłaszcza o podłożu genetycznym, metabolicznym i neurologicznym, będących następstwem zmian w życiu prenatalnym lub urazów fizycznych doznanych w okresie dzieciństwa.

Co to jest niepełnosprawność intelektualna?

Niepełnosprawność intelektualna to zaburzenie rozwojowe, które polega na znacznym obniżeniu ogólnego poziomu funkcjonowania intelektualnego. Typowe dla tego stanu są deficyty w zakresie zachowań adaptacyjnych, a w szczególności niezależności i odpowiedzialności.

Czy osoby niepełnosprawne są wykluczone z życia społecznego? Zobacz film i dowiedz się więcej o sytuacji osób z niepełnosprawnościami

Według Amerykańskiego Towarzystwa do Spraw Upośledzenia Umysłowego niepełnosprawność intelektualna jest stanem, który ujawnia się przed 18. rokiem życia i typowe dla niego jest:

• funkcjonowanie intelektualne znacznie poniżej przeciętnej;
• istotne ograniczenie niektórych umiejętności, takich jak: porozumiewanie się, radzenie sobie w pracy, sprawność w zakresie samoobsługi, organizowanie czasu wolnego, sprawność interpersonalna, radzenie sobie z czynnościami dnia codziennego, radzenie sobie w szkole, umiejętność podejmowania decyzji oraz dbania o własne zdrowie i bezpieczeństwo.

Stopnie niepełnosprawności intelektualnej

W klasyfikacji niepełnosprawności intelektualnej najczęściej używa się kryterium IQ w skali Wechslera, na podstawie którego upośledzenie umysłowe dzieli się ze względu na jego stopień:

• Niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim (69–55 IQ Wechslera)

Jest najłagodniejszą formą niedorozwoju umysłowego. Odpowiada funkcjonowaniu intelektualnemu dzieci w wieku 10–12 lat. Stanowi aż 85% wszystkich rozpoznawanych upośledzeń umysłowych. Ludzie z lekką niepełnosprawnością intelektualną są samodzielni i zaradni społecznie. Ich życie rodzinne przebiega bez trudności. Dominuje u nich myślenie konkretno-obrazowe. Nie osiągnęli etapu myślenia abstrakcyjnego w rozwoju poznawczym. Są mniej spostrzegawczy i mają słabszą pamięć. Nie powinni wykonywać zawodów związanych z podejmowaniem decyzji. Słabo radzą sobie z wyciąganiem wniosków, porównywaniem, uogólnianiem i rozumowaniem przyczynowo-skutkowym.

• Niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym (54–35 IQ Wechslera)

Odpowiada funkcjonowaniu intelektualnemu dzieci w wieku 6–9 lat. Stanowi około 10% wszystkich typów upośledzenia umysłowego. Osoby z tym stopniem niepełnosprawności intelektualnej mają trudności z rozumieniem reguł społecznych, jak lojalność i współdziałanie. Ujawniają dużą wrażliwość i łatwość w przywiązywaniu się do ludzi. Mają słabą kontrolę nad swoimi emocjami, popędami i dążeniami. Rozwija się u nich niezręczność fizyczna. Mają powolny rozwój motoryczny. Mogą nabywać umiejętności samoobsługowych i pracować w zakładach pracy chronionej. Mają trudności w skupieniu uwagi i bardzo wolne tempo uczenia się. Opanowują podstawy pisania, czytania i liczenia.

• Niepełnosprawność intelektualna w stopniu znacznym (34–20 IQ Wechslera)

Odpowiada funkcjonowaniu intelektualnemu dzieci w wieku 3–6 lat. Dotyczy 3–4% przypadków niepełnosprawności intelektualnej. Już w wieku 4–5 lat dostrzegalne jest znaczne opóźnienie w rozwoju psychofizycznym. Osoby z tym stopniem upośledzenia umysłowego mogą opanować samoobsługę, a przy stałej opiece wyuczyć się czynności domowych. Wykazują duże problemy z motoryką, spostrzeganiem, mówieniem, zapamiętywaniem i koncentracją.

• Niepełnosprawność intelektualna w stopniu głębokim (poniżej 20 IQ Wechslera)

Najcięższy klasyfikacyjnie typ niepełnosprawności umysłowej, który odpowiada funkcjonowaniu intelektualnemu dzieci do 3 roku życia. Osoby z głęboką niepełnosprawnością intelektualną zdolne są do opanowania najprostszych form samoobsługi. Przez całe życie wymagają opieki instytucjonalnej. Rokowania wychowawcze są bardzo słabe. Nie są w stanie uczyć się i zapamiętywać. Opanowują tylko kilka wyrazów i reagują na kilka poleceń.

Niepełnosprawność intelektualna – przyczyny

Niepełnosprawność intelektualna posiada rozmaite przyczyny. Nie jest to jednostka chorobowa, a zespół objawów towarzyszących wielu chorobom. Jest mnóstwo zaburzeń rozwojowych z nią związanych, a wśród nich wymienić można m.in.:

• całościowe zaburzenia rozwoju: autyzm dziecięcy, dziecięce zaburzenia dezintegracyjne, zespół Retta oraz zaburzenie hiperkinetyczne z towarzyszącym upośledzeniem umysłowym i ruchami stereotypowymi;
• zaburzenia uwarunkowane genetycznie: zespół Angelmana, zespół Downa, zespół Pataua, zespół Jacobsena, zespół kociego krzyku – Cri du Chat, stwardnienie guzowate i zespół łamliwego chromosomu X;
• stany po infekcjach okresu prenatalnego: objawowa toksoplazmoza wrodzona, embrionopatia poróżyczkowa i wrodzone zakażenie wirusem cytomegalii;
• zaburzenia neurologiczne: mózgowe porażenie dziecięce, padaczki, wady wrodzone mózgu, wady wrodzone rdzenia kręgowego, stany po urazach czaszkowo-mózgowych, brak zakrętów kory mózgu i stany po infekcyjnych chorobach centralnego układu nerwowego;
• choroby metaboliczne: zespół Taya-Sachsa, fenyloketonuria, choroba Niemanna-Picka, galaktozemia i mukopolisacharydoza;
• inne schorzenia: alkoholowy zespół płodowy i wynikające z zaniedbania środowiskowego.

Bibliografia:

Komender J., Upośledzenie umysłowe – niepełnosprawność umysłowa, w: Bilikiewicz A. (red.), Psychiatria. T. II Psychiatria kliniczna, Wrocław, Urban&Partner, 2002, s. 617–644.

Kaplan H.I., Sadock B.J., Sadock V.A., Psychiatria kliniczna, Wrocław, Urban&Partner, 2004.

Kościelska M., Oblicza upośledzenia, Warszawa, PWN, 2000.

Kościelak R., Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo, Warszawa, PWN, 1989.

Cierpiałkowska L., Psychopatologia, Warszawa, SCHOLAR, 2007.

Śmigiel R., Stembalska A., Niepełnosprawność intelektualna uwarunkowana genetycznie – wybrane aspekty, „Nowa Pediatria”, 2007, 4, s. 89–96.

Kijak R.J., Niepełnosprawność intelektualna. Między diagnozą a działaniem, Warszawa, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, 2013.