Zespół Leigha (podostra martwicza encefalomielopatia) należy do rzadkich chorób genetycznych, występuje średnio raz na około 40 000 żywych urodzeń. Istotą choroby są mutacje genetyczne w DNA jądrowym i mitochondrialnym. Obecnie istnieje około 30 zidentyfikowanych mutacji, które odpowiadają za jej rozwój. W wyniku choroby dochodzi do uszkodzenia genów odpowiedzialnych za wytwarzanie energii w mitochondriach (geny kodujące białka kompleksu łańcucha oddechowego). Zespół Leigha diagnozowany jest zwykle ok. 3–24 miesiąca życia i należy do chorób szybko postępujących. Obecny rozwój medycyny nie pozwala na leczenie przyczynowe choroby, można jedynie łagodzić jej objawy i spowalniać postęp. Mimo tego zespół Leigha należy do chorób śmiertelnych – dzieci z tym rozpoznaniem na ogół nie dożywają wieku dorosłego.

Zespół Leigha – co to za choroba?

Nazwa choroby pochodzi od nazwiska wybitnego neuropatologa, Archibalda D. Leigha, który scharakteryzował i opisał tę jednostkę chorobową w roku 1951. Zespół Leigha należy to genetycznych chorób mitochondrialnych – nieprawidłowości w organizmie spowodowane są poważnymi zmianami (mutacjami) w strukturach DNA mitochondrialnego i/lub jądrowego. Zasadniczą zmianą w stosunku do osoby zdrowej jest defekt biochemiczny oksydazy cytochromu C (tzw. IV kompleksu oddechowego). Brak tej substancji w komórkach prowadzi do nieprawidłowości w tlenowej produkcji energii w komórkach, a co za tym idzie – do znacznej degradacji i trwałego, nieodwracalnego uszkodzenia struktur ośrodkowego układu nerwowego, zwłaszcza mózgu (jądra podstawy oraz istoty szarej) i pnia mózgu. Objawem klinicznym jest także demielinizacja neuronów, czyli utrata tzw. otoczki mielinowej, która pełni funkcje ochronne i osłania komórki nerwowe.

Znane są przynajmniej trzy sposoby dziedziczenia choroby, zależnie od typu mutacji:

• recesywne sprzężone z chromosomem płci X;
• mitochondrialne (w linii matczynej);
• autosomalne recesywne (niesprzężone z płcią).

Do mutacji może dojść w różnych genach kodujących białka kompleksów mitochondrialnego łańcucha oddechowego, między innymi: SURF1, LRPPRC i MT-ATP6. Mimo iż rodzaje mutacji są dość dobrze zbadane i dokładnie opisane, przyczyny ich pojawienia się w dalszym ciągu pozostają nieznane. Pierwsze objawy choroby pojawiają się zazwyczaj w wieku niemowlęcym lub bardzo wczesnym dzieciństwie. Najczęściej choroba bywa diagnozowana w 3–24 miesiącu życia.

Jakie są objawy zespołu Leigha?

Zespół Leigha daje różnorodne objawy ze strony układu nerwowego. Pierwszym widocznym symptomem są zaburzenia i dysfunkcje motoryczne u dziecka. U niemowlęcia można zaobserwować regres rozwojowy, związany z utratą nabytych już zdolności psychomotorycznych. Do charakterystycznych objawów somatycznych zespołu Leigha należą:

• trudności w jedzeniu posiłków, zaburzenia połykania (skutkują zbyt wolnym przybieraniem na wadze, spowolnieniem wzrostu i rozwoju dziecka, a nawet anoreksją);
• wymioty i biegunki;
• drażliwość, płaczliwość, pobudzenie;
• napady drgawek;
• trudności z utrzymaniem uniesionej główki u dziecka;

• zaburzenia ruchowe (dystonia i/lub hipotonia mięśniowa, ataksja, neuropatia obwodowa, trudności w poruszaniu się);
• oftalmoplegia (zanik czynności mięśni gałek ocznych), oczopląs i zanik nerwu wzrokowego;
• możliwe zaburzenia oddychania (bezdech, hiperwentylacja, niewydolność oddechowa itp.);

• zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej organizmu (kwasice, zasadowice) w wyniku niedotlenienia lub hiperwentylacji;
• kardiomiopatia przerostowa.

U dzieci z zespołem Leigha można ponadto zaobserwować charakterystyczne zmiany na twarzy: „przerażony” wyraz twarzy, widoczne wyniszczenie przez chorobę, a także obecność dodatkowych włosków oraz wyraźne brwi.

Diagnoza i leczenie zespołu Leigha

Zespół Leigha diagnozuje się zazwyczaj w wieku kilku bądź kilkunastu miesięcy: wskazaniem jest zwłaszcza zaobserwowanie poważnych zaburzeń motoryki u dziecka. Chorobę rozpoznaje się przede wszystkim na podstawie zmian widocznych w badaniu obrazowym mózgu (rezonans magnetyczny). Dodatkowym badaniem jest również oznaczenie poziomu mleczanów w płynie mózgowo-rdzeniowym oraz badania biochemiczne, które pozwalają uchwycić charakterystyczną dla tej choroby wadę w produkcji energii w mitochondrium.

Chorobę można leczyć jedynie objawowo, spowalniając jej z natury bardzo szybki postęp. Długość życia dzieci z zespołem Leigha wynosi zazwyczaj kilka lat, a najczęstszą przyczyną zgonu jest niewydolność oddechowa. Terapia polega na minimalizowaniu objawów, stabilizacji i podtrzymywaniu funkcji życiowych. Okresową poprawę i spowolnienie postępu choroby może dawać suplementacja witaminy B1 i jej pochodnych, a także specjalna dieta (wysokotłuszczowa i niskowęglowodanowa, tzw. dieta ketogenna). W zależności od postępu choroby i rodzaju i stopnia zaawansowania objawów, dziecko powinno przebywać pod stałą opieką specjalistów, zwłaszcza: pediatry, neurologa, kardiologa, anestezjologa, specjalisty medycyny paliatywnej, neurologopedy, ortopedy oraz rehabilitanta i dietetyka.