Charakterystyczne dla zespołu Hornera jest występowanie tzw. triady objawów, do której mogą dołączyć inne objawy, w zależności od miejsca uszkodzenia. Triadę tworzą: opadnięcie powieki, zwężenie źrenicy, zapadnięcie gałki ocznej. Zespół Hornera wywołuje przerwanie współczulnego unerwienia oka pomiędzy okiem a ośrodkiem w pniu mózgu. Syndrom zyskał swoją nazwę za sprawą Johanna Friedricha Hornera (1831–1886), szwajcarskiego okulisty. Zespół Hornera po raz pierwszy opisano w 1869 r.

Objawy zespołu Hornera:

• opadnięcie powieki (ptoza, łac. ptosis) – objaw porażenia mięśni powieki, co skutkuje zwężeniem szpary powiekowej po zmienionej chorobowo stronie. Jest to efekt porażenia bądź osłabienia mięśni tarczkowych górnych i dolnych unerwionych współczulnie;
• zwężenie źrenicy (mioza, łac. miosis) – źrenica zwęża się po stronie uszkodzenia, co jest spowodowane działaniem mięśnia zwieracza źrenicy bez opozycji rozwieracza. Źrenica nie rozszerza się w ciemności;
• zapadnięcie gałki ocznej w oczodole (enoftalmia, łac. enophthalmus);
• różna średnica źrenic (anizokoria) – objaw Hornera będący efektem zaburzenia odruchu źrenicznego po jednej ze stron. Najczęstszą przyczyną różnej średnicy źrenic jest nierównomierne pobudzenie nerwów współczulnych unerwiających mięśnie rozwierające źrenice;
• powolne rozszerzanie się źrenicy;
• różnobarwność tęczówek – tęczówka po stronie zespołu Hornera jest jaśniejsza (objaw występuje, jeżeli zmiana jest wrodzona albo długotrwała).

U dzieci zespół Hornera może prowadzić do heterochromii. Heterochromia iridis (różnobarwność tęczówki), heterochromia iridum (różnobarwność tęczówek) – pod tymi pojęciami kryje się zaburzenie rozwoju, w którym dochodzi do różnego rozmieszczenia barwnika w obrębie tęczówki. Skutkiem heterochromii mogą być np. tęczówki w różnym kolorze bądź wystąpienie różnych barw w obrębie jednej tęczówki. Ta drobna wada wrodzona występuje zarówno u ludzi, jak i u zwierząt. Jest to izolowana cecha dysmorficzna albo składowa zespołów wad wrodzonych. Cechy dysmorficzne to niewielkie wady, które nie powodują poważnych następstw dla zdrowia, mają natomiast znaczenie w stawianiu diagnozy wielu zespołów wad. Współwystępowanie wad powinno skłonić lekarza do poszukiwania innych, poważniejszych wad wrodzonych.

Zespół Hornera – przyczyny

Do przerwania współczulnego unerwienia oka powodującego zespół Hornera może dojść na poziomie pierwszego neuronu drogi podwzgórzowo-rdzeniowej, na poziomie drugiego neuronu przed zwojem bądź po przełączeniu włókien w zwojach.

Zobacz także: Czerwone oczy (zespół czerwonego oka) – przyczyny, domowe sposoby, leczenie

Zespół Hornera może być wywołany przez porażenie lub wyrwanie splotu barkowego, stwardnienie rozsiane, wole, rak płuca, powiększenie węzłów chłonnych na szyi, zmiany w obrębie ucha środkowego i wewnętrznego, migrenę, zespół Wallenberga (zespół boczny opuszki).

Syndrom ten może być też objawem guza (zespołu) Pancoasta. Jest to szczególna postać kliniczna raka oskrzela, który lokalizuje się w okolicy szczytu płuca, penetruje do opłucnej i ściany klatki piersiowej, uszkadzając szyjną część układu współczulnego oraz szyjne korzenie nerwowe, co daje specyficzne objawy. Nazwa choroby pochodzi od amerykańskiego radiologa Henry’ego Pancoasta, który w roku 1924 jako pierwszy opisał tę jednostkę chorobową. Pierwsze objawy guza Pancoasta związane są z bólem barku, co jest wywołane uciskiem lub naciekaniem splotu ramiennego.

W przypadku guza Pancoasta mają również miejsce:

• anhydroza (łac. anhidrosis) – znacznie zmniejszone lub całkowicie zanikłe wydzielanie potu na części twarzy po zajętej stronie;
• wazodylatacja (wazodilatacja, łac. vasodilatatio) – rozkurcz mięśni gładkich w ścianie naczyń krwionośnych skutkujący ich rozszerzeniem;
• pozorny wytrzeszcz oczu;
• przejściowe obniżenie ciśnienia w gałce ocznej;
• zmiana składu łez.

Zespół Hornera może być także objawem nerwiaka zarodkowego (płodowego).

Zespół Hornera – rozpoznanie

Syndrom zazwyczaj jest łatwy do rozpoznania na podstawie analizy objawów. Przeprowadza się badanie oka. Lekarz może zlecić szczegółowe badania i specjalistyczne konsultacje w celu ustalenia przyczyny zespołu. Zasadne może być wykonanie tomografii komputerowej.

Zespół Hornera można rozpoznać, podając do oczu jednoprocentowy roztwór kokainy, która oddziałuje na adrenergiczne zakończenia nerwowe, blokując wychwyt zwrotny adrenaliny – skutkiem tego jest rozszerzenie źrenicy, jeżeli uszkodzenie jest przedzwojowe. Gdy natomiast uszkodzony jest neuron zazwojowy, podanie kokainy nie spowoduje prawie żadnego efektu – brak jest bowiem zakończeń nerwowych, na które mogłaby ona działać.

Można wykonać także test sympatykomimetyków (sympatykotoników) – jest to grupa substancji pobudzających współczulny (sympatyczny) układ nerwowy (pośrednio lub bezpośrednio). W rozpoznaniu zespołu Hornera może ponadto pomóc test sprawdzający opóźnienie rozszerzania się źrenicy oka.

Zespół Hornera – leczenie

Leczenie zespołu Hornera jest głównie przyczynowe, dlatego kluczowe jest ustalenie źródła zaburzenia. Celem terapii staje się eliminacja czynnika wywołującego ten syndrom, stąd polega ona na wychwyceniu i leczeniu patologii, która leży u podłoża choroby.