Botulizm jest zespołem objawów klinicznych wynikających z zatrucia jadem kiełbasianym, czyli neurotoksyną bakteryjną. Objawia się przede wszystkim porażeniem wiotkim mięśni. Czynnikiem etiologicznym jest bakteria beztlenowa – laseczka Clostridium botulinum.

Botulizm – mechanizm powstawania choroby

Laseczki Clostridium botulinum wytwarzają przetrwalniki rozpowszechnione w glebie. Mogą przetrwać wiele lat w środowisku, a zakazić można się nimi przez spożycie skażonego pokarmu. Drogą szerzenia się bakterii jest więc droga pokarmowa. Istnieje możliwość zakażenia przyrannego czy postaci inhalacyjnej, będącej efektem aktu terroryzmu, jednak w ostatnim czasie w naszym kraju odnotowano wyłącznie pokarmowe przypadki zakażeń. Wyróżniono 7 typów toksyny botulinowej oznaczonych odpowiednio literami A–G. Człowiek najczęściej zaraża się typem A i B.

Do źródeł pokarmowych zakażenia należą przetwory, najczęściej domowej produkcji, spełniające kilka kryteriów:

• bez dopływu powietrza,
  
• mała zawartość soli,
  
• mała zawartość azotanów,
  
• mała zawartość cukru,
  
• mała kwasowość.
  

Powyższe kryteria spełniają najczęściej domowej roboty konserwy – weki mięsne, weki warzywne, czosnek, mięsa lub ryby w oleju, warzywa lub ziemniaki trzymane przez długi czas w folii. Dlatego tak ważne w profilaktyce tej bakterii jest odpowiednie przechowywanie domowej żywności.

Laseczki jadu kiełbasianego mogą pojawić się również w miodzie. Rzadko występują w ilości mogącej wywołać objawy u dorosłych, jednak mogą zaszkodzić niemowlętom.

Zatrucie jadem kiełbasianym

Bakteria nie działa bezpośrednio, tylko produkuje toksynę botulinową, czyli powszechnie znany jad kiełbasiany. Toksyna przenika do krwi, a następnie blokuje wydzielanie neuroprzekaźnika, jakim jest acetylocholina z zakończeń nerwów ruchowych. Objawem klinicznym tego działania jest porażenie wiotkie mięśni i zaburzenie funkcjonowania układu przywspółczulnego. Toksyna nie dostaje się bezpośrednio do ośrodkowego układu nerwowego, nie wnika też przez skórę (oczywiście nieuszkodzoną).

Po jakim czasie występują objawy zatrucia jadem kiełbasianym?

Należy zaznaczyć, że nie jest to choroba, którą można się zarazić od innej osoby. Okres wylęgania zależy od tego, ile bakterii zostanie spożyte i jak szybko zostaną one wchłonięte. To, po jakim czasie występują objawy zatrucia, wpływa na nasilenie objawów i stopień ciężkości choroby. Średni czas od spożycia do wystąpienia objawów wynosi 12–72 godziny.

Objawy zatrucia jadem kiełbasianym

Bez względu na typ zatrucia, objawy botulizmu są podobne:

• wiotkie porażenie mięśni – główny objaw (rozpoczyna się od drobnych mięśni unerwionych przez nerwy czaszkowe w obrębie twarzy i symetrycznie schodzi w dół),
  
• niemożność przełykania,
  
• bezgłos,
  
• zaburzenia mowy,
  
• podwójne widzenie,
  
• niewydolność oddechowa,
  
• suchość w ustach,
  
• zaburzenia świadomości aż po śpiączkę,
  
• osłabienie kończyn,
  
• opadanie powiek,
  
• porażenie mięśni okoruchowych,
  
• osłabienie mimiki twarzy,
  
• rozszerzenie źrenic,
  
• wymioty,
  
• bóle brzucha.
  

Rozpoznanie zatrucia jadem kiełbasianym

Podstawą laboratoryjną rozpoznania zatrucia toksyną botulinową jest wykrycie jej w surowicy, stolcu lub produkcie spożytym przez chorego. Materiał do badania powinien być pobrany przed rozpoczęciem leczenia, uniemożliwiającym przeprowadzenie rzetelnego badania.

Rokowanie w botulizmie i leczenie

Większość chorych na botulizm zdrowieje zupełnie, jednak jest to proces długotrwały (nawet do kilku miesięcy). Najdłużej ustępują zaburzenia przewodnictwa nerwowo-mięśniowego. Powikłania w postaci duszności chory może odczuwać jeszcze przez wiele lat.

Podstawą leczenia jest antytoksyna przeciwbotulinowa. Przed podaniem wykonuje się próbę uczuleniową na białko końskie, ponieważ preparat ten jest wykonywany z końskiej surowicy. Im szybciej poda się antytoksynę, tym większe prawdopodobieństwo ochrony nerwów i ograniczenia ciężkości choroby. Lek nie odwraca powstałych już niedowładów.

Celem wczesnego zapobiegania powikłaniom zatrucia powinno się przeprowadzić płukanie żołądka i głębokie lewatywy. W przypadku botulizmu przyrannego wskazana jest antybiotykoterapia. Nie zaleca się stosowania aminoglikozydów, także klindamycyny, ponieważ mogą nasilać blokadę nerwowo-mięśniową.

Zapobieganie botulizmowi

Nie ma szczepień ochronnych ani żadnej immunoprofilaktyki biernej zalecanej po ekspozycji na dany patogen.

Do głównych zasad profilaktycznych należy odpowiednie przygotowywanie żywności. Gotowanie przez co najmniej 30 min, a także marynowanie, dodawanie dużej ilości cukru lub soli do przetworów, przechowywanie słoików w lodówce lub zamrażarce zapobiegają skutecznie rozwojowi bakterii.

Ważne jest unikanie spożywania podejrzanych pokarmów, a w razie wątpliwości co do ich bezpieczeństwa konieczne jest dodatkowe zagotowanie przed spożyciem. Każde produkty nieświeże lub zepsute należy wyrzucać. Przed otwarciem konserwy należy zawsze sprawdzać wieko. Jeśli jest uwypuklone (skutek wytworzenia gazów przez Clostridium botulinum), w ogóle nie należy spożywać produktu.

By zapobiec botulizmowi niemowląt, w pierwszym roku życia dziecka nie wolno podawać mu miodu.