Wytrzeszcz oczu to stan, w którym dochodzi do patologicznego wysunięcia gałek ocznych z oczodołów. W zaawansowanych postaciach może mu towarzyszyć wtórna niedomykalność powiek, która jest przyczyną dodatkowych powikłań.

Wytrzeszcz oczu – przyczyny

Najczęstszą przyczyną wytrzeszczu oczu jest choroba Gravesa-Basedowa, czyli toksyczne wole tarczycy. Powodem tej choroby jest nieprawidłowa reakcja układu immunologicznego na receptory znajdujące się na powierzchni komórek gruczołowych tego narządu. Skutkuje to nadmierną produkcją i wydzielaniem hormonów odpowiedzialnych za regulację metabolizmu i termoregulację organizmu, z typowymi objawami nadczynności tarczycy. Towarzyszący tej chorobie wytrzeszcz jest efektem wtórnego procesu zapalnego w obrębie tkanek oczodołu. Początkowo wywołuje on naciek komórkowy i obrzęk, a w kolejnym okresie – zwłóknienia i stłuszczenia tkanek, które powiększają swoją objętość. Ponieważ ściany oczodołów są utworzone przez kości czaszki, ich przestrzeń jest ograniczona i stała. Nadmiar tkanek w ich wnętrzu powoduje wypychanie gałek ocznych na zewnątrz.

Pojawienie się jednostronnego wytrzeszczu lub wykluczenie choroby Gravesa-Basedowa to wskazanie do rozszerzenia diagnostyki o przyczyny lokalne. Powodem wystąpienia opisywanego symptomu może być zapalenie lub krwiak w obrębie oczodołu, rozrost tkanki nowotworowej (w przypadku guza gałki ocznej) lub tkanek miękkich wypełniających dół oczodołowy.

W różnicowaniu należy także brać pod uwagę zmiany naczyniowe, począwszy od zastoju żylnego (upośledzenie odpływu krwi z oczodołu, powodujące rozszerzenie naczyń), poprzez naczyniaki, aż do tętniaka zatoki jamistej. Ostatnia wymieniona choroba ma jednak tak charakterystyczny obraz kliniczny, że jej różnicowanie staje się relatywnie proste.

Wskutek ciężkiego urazu czaszki może dojść do złamań kości ograniczających dół oczodołowy. Uszkodzenie mechaniczne może być spowodowane uderzeniem lub zmiażdżeniem okolicy skroniowej, jarzmowej lub nasady nosa. Przemieszczone fragmenty kostne powodują ucisk na tkanki miękkie i zmniejszają przestrzeń, w której w warunkach fizjologicznych znajduje się tylny odcinek gałki ocznej.

Analizując przyczyny nowotworowe, uwzględnia się przede wszystkim łagodnie przebiegające nerwiaki i nerwiakowłókniaki, mięśniakomięsaki poprzecznie prążkowane (wywodzące się z mięśni zewnętrznych oka) oraz nacieki białaczkowe. Należy również rozpatrywać możliwość rozrostu w tylnym odcinku gałki ocznej (np. czerniak złośliwy).

Objawy wytrzeszczu oczu

Wytrzeszcz oczu ma zwykle charakter postępujący, chyba że spowodowany jest nieswoistym procesem zapalnym albo urazem. W chorobie Gravesa-Basedowa dotyczy zazwyczaj obu oczu, choć zdarzają się przypadki, kiedy nacieki i wtórne zmiany lokalizują się po jednej stronie.

Chory zgłasza zwykle bolesność oka (zwłaszcza przy ruszaniu), przewlekłe dolegliwości o typie zapalenia spojówek (uczucie piasku pod powiekami, szczypanie, czasem lekko zamglone widzenie). Może skarżyć się na kłopot z zamknięciem oczu albo na podwójne widzenie (dwojenie).

Oglądaniem stwierdza się nadmierne przemieszczenie gałek ocznych ku przodowi. Charakterystycznym objawem jest możliwość obserwowania nad i pod brzegiem rogówki chorego jej białych elementów. Spojówki są często przekrwione, obrzęknięte.

Ruchomość gałki ocznej może być ograniczona, śledzenie poruszających się obiektów bywa upośledzone. Ocena odległości w przypadku podwójnego widzenia (wynikającego z faktu, że kierując się na określony obiekt, gałki nie mogą osiągnąć prawidłowego położenia) jest często nieprawidłowa.

Powieki mogą się nie domykać, co może nasilać objawy zapalne spojówek albo powodować wysychanie i owrzodzenia rogówki (mruganie jest bardzo istotne w procesie nawilżania jej powierzchni poprzez rozprowadzanie filmu łzowego).

Ruchom oka mogą towarzyszyć dolegliwości bólowe.

Leczenie wytrzeszczu oczu

W przypadku choroby Gravesa-Basedowa niezbędne jest leczenie schorzenia głównego, choć regresję zmian (szczególnie zaawansowanych) trudno uzyskać. Podawanie leków steroidowych może spowalniać lub częściowo zmniejszać natężenie objawu, ale wskazania do ich stosowania musi rozważyć lekarz.

Infekcje leczone są typowo: antybiotykami i lekami przeciwzapalnymi (w tym również niesteroidowymi). Mogą być one stosowane tylko ogólnie lub w leczeniu skojarzonym z preparatami miejscowymi.

Zmiany urazowe oraz nowotworowe mogą wymagać leczenia chirurgicznego albo skojarzonego z chemio- lub radioterapią (która z racji na specyficzne wskazania może też być użyta do napromieniowania wielkich nacieków w chorobie Gravesa-Basedowa).

Niedomykalność powiek, powodująca wysuszanie powierzchni gałki ocznej, to wskazanie do podawania pacjentowi nawilżających rogówkę preparatów (kropli lub żelów) z grupy tzw. sztucznych łez. Pozwala to zachować jej przezierność (kluczową dla ostrości widzenia) oraz uniknąć powstawania kłopotliwych w leczeniu i bolesnych nadżerek lub owrzodzeń.