Jedynym jadowitym wężem występującym w Polsce jest żmija zygzakowata. Ukąszenie przez nią na terenie kraju występuje stosunkowo rzadko. Stąd też udzielenie pierwszej pomocy w takim przypadku może okazać się mocno problematyczne. Jad żmii wywołuje liczne niekorzystne działania na ludzki organizm, takie jak silny stan zapalny, obrzęk, zaburzenia krążenia i utrata przytomności. Leczenie swoiste polega na podaniu antytoksyny końskiej.
Ukąszenie przez żmiję
Żmija zygzakowata (Vipera berus) jest jedynym jadowitym wężem występującym w Polsce. Osiąga około 90 cm długości. Ma nieco trójkątną głowę i pionowe źrenice. Jej ubarwienie bywa różne (szare, brązowe, nieco zielonkawe czy żółtawe), ale typowym znakiem tego gada jest biegnący od szyi wzdłuż całego grzbietu czarny, regularny zygzak.
Do ukąszenia przez żmiję najczęściej dochodzi w miesiącach letnich i wiosennych, podczas wycieczek do lasu w celach rekreacyjnych czy zbierania grzybów, jagód i innych leśnych owoców. Gad ten bytuje przeważnie wśród ściętych pni drzew, między kamieniami, na podmokłych leśnych łąkach i polanach. Ukąszenie żmii zygzakowatej u ludzi ma przeważnie charakter przypadkowy. Gad ten nie należy do agresywnych zwierząt. Jego ataki są wynikiem zaskoczenia i przestraszenia. W jadzie żmii zygzakowatej znajdują się m.in. toksyny białkowe i enzymatyczne, takie jak neurotoksyny, kardiotoksyny, hematotoksyny i enzymy proteolityczne.
Objawy po ukąszeniu przez żmiję zygzakowatą
Miejscami najczęstszych ugryzień przez żmiję zygzakowatą są palce ręki, dłoń, stopa lub podudzie. W miejscu ukąszenia na skórze poszkodowanych widoczne są dwa ślady (położone 1,5–2 cm od siebie) po ukłuciu zębów jadowych żmii, w postaci małych sączących się ranek.
Typowymi objawami po wniknięciu jadu żmii są silny i piekący ból, czerwono-sine zabarwienie skóry, powiększenie okolicznych węzłów, drętwienie i parestezje wokół rany. Charakterystycznym symptomem jest szybko narastający i szerzący się obwodowo obrzęk, który nierzadko obejmuje nawet całą ugryzioną kończynę. U części poszkodowanych rozwijają się podskórne wybroczyny. W przypadku ugryzienia w palce ręki pojawia się martwica dystalnych odcinków palców. Chorzy skarżą się na ogólne złe samopoczucie. Odczuwają niepokój, lęk, pobudzenie lub senność. Wykazują wzmożone pragnienie. Inne objawy stanowią: nadmierna potliwość, mdłości, drgawki, zaburzenia orientacji, niewydolność nerek, bóle brzucha, wymioty, biegunka, ból i zawroty głowy, podwyższona temperatura ciała, tachyarytmia (zaburzenia rytmu serca objawiające się przyspieszonym biciem serca) i wahania ciśnienia tętniczego krwi. Dochodzi do uszkodzenia naczyń krwionośnych. Następuje agregacja erytrocytów, która prowadzi do stopniowego zamknięcia światła drobnych naczyń krwionośnych. Może dojść do krótkotrwałej utraty przytomności. Śmiertelność po ukąszeniu żmii jest szacowana na 1%. Jej jad jest szczególnie niebezpieczny dla dzieci, osób starszych i ze schorzeniami układu sercowo-naczyniowego.
Jak odstraszyć żmije zygzakowate?
Osoby mieszkające niedaleko lasu powinny zakupić odstraszacz na żmije, który pozwala na zabezpieczenie terenu przed różnymi gadami. Urządzenie emituje dźwięki o zmiennej częstotliwości 300–1000 Hz przez całą dobę, w odstępach 20 sekundowych. Zabezpiecza około 1500 metrów kwadratowych powierzchni. Nie ma negatywnego wpływu na odstraszane zwierzęta. Jego koszt szacowany jest na około 110 zł.
Atakowi węża można zapobiec poprzez powolne wycofywanie się i niewpadanie w panikę. Nie wolno dotykać żmij. Należy zostawić je w spokoju. Podczas spacerowania po lesie warto pamiętać o odpowiednim ubiorze, a zwłaszcza butach sięgających poza kostkę. Przed odpoczynkiem należy dokładnie rozejrzeć się, czy w pobliżu nie ma węży.
Pierwsza pomoc przy ukąszeniu żmii
Niezwłocznie należy wezwać pomoc medyczną. Każdy przypadek ukąszenia przez żmiję wymaga pilnej interwencji lekarskiej. Dla personelu medycznego pomocne będą informacje dotyczące wieku, masy ciała rannego, okoliczności i czasu ukąszenia, podjętych działań i ich efektów oraz dotychczasowych dolegliwości u chorego.
Poszkodowanego należy uspokoić i dbać, aby przebywał w spoczynku, ponieważ ruch przyspiesza wchłanianie jadu. Miejsce ugryzienia przemywa się wodą z mydłem. Ranę zabezpiecza się jałowym opatrunkiem. Trzeba zdjąć z kończyny poszkodowanego biżuterię, zanim narastający obrzęk to uniemożliwi. Należy unieruchomić ukąszoną kończynę, co ograniczy rozprzestrzenianie się jadu po organizmie. Poszkodowanego trzeba ułożyć w pozycji zapewniającej położenie ukąszonej części ciała niżej niż serce. W przypadku utraty przytomności rannego należy ułożyć w pozycji bezpiecznej na boku, a w razie potrzeby rozpocząć sztuczne oddychanie i masaż serca.
Nie wolno nacinać i masować rany, gdyż predysponuje to do wzmożonego procesu uszkodzenia tkanek, krwawienia i szerzenia się jadu. Nie ma jednoznacznego stanowiska w kwestii celowości stosowania opaski uciskowej powyżej miejsca ukąszenia czy przykładania lodu. Nie należy przemywać rany spirytusem, ponieważ powoduje to koagulację tkanek, przez co jad nie może swobodnie wypływać. Panujące w powszechnej świadomości przekonanie o konieczności odsysania krwi z jadem jest błędne i nie ma żadnego uzasadnienia medycznego.
Bibliografia:
1. Chwaluk P., Szajewski J., Ukąszenia przez żmiję zygzakowatą, „Przegląd Lekarski”, 2000, 57(10), s. 596–599.
2. Wierzbicka I., Prokopowicz D., Kołakowska R. i wsp., Ukąszenia przez żmije, „Przegląd Epidemiologiczny”, 1997, 51(3), s. 359–362.
3. Kępa L., Oczko-Grzesik B., Stolarz W., Przypadki ukąszeń ludzi przez żmije – obserwacje z terenu śląska w latach 1999 – 2003, „Przegląd Epidemiologiczny”, 2004, 58, s. 219–226.
4. Garkowski A., Czupryna P., Zajkowska A. i wsp., Vipera berus bites in Eastern Poland – a retrospective analysis of 15 case studies, “Annals of Agricultural and Environmental Medicine”, 2012, 19(4), s. 793-797.
5. Zajkowska J., Garkowski A., Pancewicz S., Ukąszenie przez żmiję zygzakowatą (vipera berus) – epidemiologia, objawy kliniczne, przegląd metod leczenia, „Przegląd Epidemiologiczny”, 2010, 64, s. 387–393.
6. Czajka U., Wiatrzyk A., Lutyńska A., Mechanizm działania jadu żmii zygzakowatej i zasady zastosowania antytoksyny w leczeniu, „Przegląd Epidemiologiczny”, 2013, 67, s. 729-733.