Przyczyną zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych (w łacińskiej nomenklaturze medycznej meningitidis) jest najczęściej infekcja. W przebiegu nieleczonego schorzenia stan chorego pogarsza się. Może dojść do pojawienia się ciężkich ogniskowych objawów neurologicznych, zaburzeń świadomości, drgawek, nawet utraty życia.
Wczesne objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych
Wczesne stadium zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych ma zwykle nieswoisty, mało charakterystyczny przebieg. Chory skarży się wówczas na osłabienie, bóle czy mierne zawroty głowy, niewielką gorączkę, bóle stawów, nudności. Niekiedy (szczególnie w przypadku zakażeń wirusowych) pojawiają się początkowo objawy nieżytu górnych dróg oddechowych, spojówek lub dolegliwości żołądkowo-jelitowe.
Stopniowo obraz staje się coraz bardziej charakterystyczny: gorączka narasta, powodując okresowe dreszcze, ból głowy staje się bardzo dotkliwy, mogą pojawiać się silne zawroty głowy i wymioty. Chory ma przeczulicę dotyczącą wrażeń wzrokowych, słuchowych lub zapachowych, źle reaguje na silne bodźce.
Charakterystycznym zjawiskiem jest pojawienie się tzw. objawów oponowych, wynikających ze wzrostu ciśnienia płynu mózgowo-rdzeniowego oraz podrażnienia opon. Pojawia się sztywność karku, niemożliwe staje się przygięcie brody do klatki piersiowej. Leżenie w pozycji na wznak powiązane jest z podkurczaniem kończyn dolnych w kolanach, szczególnie w chwili prób pochylania głowy do przodu.
Objawy rozwiniętego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych u dorosłych
Nasilenie procesu chorobowego w przypadku zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych u dorosłych powoduje pogarszanie się ogólnego stanu chorego. Dochodzi do znacznego osłabienia, zaburzeń świadomości, niekiedy mogą pojawiać się objawy neurologiczne pod postacią wygórowania (nadmiernego zaznaczenia) niektórych odruchów, zaburzeń czucia, niedowładów lub porażeń – zarówno w obrębie kończyn, jak i w obszarze unerwianym przez nerwy czaszkowe. Bardzo silne stają się objawy gorączki, zawroty głowy, wymioty czy zaburzenia równowagi.
Częste są ogólne objawy neurologiczne pod postacią zaburzenia kontaktu, splątania, chwilowych lub trwających dłużej epizodów utraty świadomości. W rzadkich przypadkach dochodzi do drgawek przypominających napady padaczkowe.
O ile w przypadku wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych objawy te mogą po kilku dniach ustępować, schorzenie o podłożu bakteryjnym często przybiera z upływem czasu postać powikłaną zjawiskami, które wynikają z ogólnoustrojowego szerzenia się infekcji, czyli z posocznicy (sepsy). Są to np.:
- upośledzenie krążenia, ze wstrząsem włącznie,
- zespół wykrzepiania wewnątrznaczyniowego, w przebiegu którego dochodzi do powstawania wybroczyn, krwiaków i krwawień wewnętrznych,
- zaburzenia równowagi wodno-elektrolitowej, kwasowo-zasadowej i szybka utraty masy ciała.
Objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych u dzieci
Rozwój procesu chorobowego u dzieci przebiega podobnie jak u dorosłych, ale ze względu na mniejsze zdolności adaptacyjne organizmu wcześniej dochodzi do pojawiania się alarmujących objawów. Mogą to być np.:
- typowe drgawki gorączkowe, które nie wynikają bezpośrednio z przebiegu zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, ale z odwodnienia i reakcji na znacznie podwyższoną temperaturę;
- odwodnienie i utrata elektrolitów;
- wtórne zaburzenia krążenia i nieprawidłowy rytm serca.
Wymioty, napady o typie padaczkowym i zaburzenia świadomości również pojawiają się częściej niż u dorosłych i na wcześniejszym etapie choroby.
Choć przebieg choroby jest w takich przypadkach bardzo gwałtowny, obserwowane objawy stanowią sygnał do wcześniejszego podjęcia pełnej diagnostyki i intensywnego leczenia, co często pozwala na uzyskanie szybkiej poprawy. W efekcie łatwiej uniknąć wystąpienia poważnych powikłań i trwałych następstw zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych.
Rozpoznawanie zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych
Rozpoznawanie zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych u dzieci i dorosłych nie różni się w zasadzie. Obraz kliniczny i wyniki badań dodatkowych są podobne także w przypadkach schorzenia o różnej etiologii. Diagnostyka kliniczna opiera się na badaniach: neurologicznym oraz dna oka (które pozwala rozpoznać, czy nie doszło do podwyższenia ciśnienia śródczaszkowego).
Decydujące znaczenie ma wykonanie punkcji lędźwiowej i ocena płynu mózgowo-rdzeniowego. Jego charakterystyczne zmiany (opalescencja lub zmętnienie, zmiana gęstości, pojawienie się elementów ropnych) pozwalają na potwierdzenie rozpoznania. Wykonanie badań mikrobiologicznych umożliwia określenie czynnika etiologicznego, czasem również drogi zakażenia. Leczenie dostosowuje się do tego, czy zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych ma charakter wirusowy, bakteryjny czy grzybiczy. Czasem możliwe jest również określenie, że mamy do czynienia np. z zapaleniem odkleszczowym, w którym czynnik zakaźny został przeniesiony przez pasożyty.
Zobacz film: Budowa i funkcje układu nerwowego
Bibliografia:
1. E. Szczeklik, Diagnostyka ogólna chorób wewnętrznych, Warszawa 1979.
2. A. Prusiński, Neurologia praktyczna, Warszawa 2011.