Leki analgetyczne to preparaty z różnych grup terapeutycznych. Ponieważ mają różną siłę działania i zróżnicowane działania niepożądane, Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) opublikowała tzw. drabinę (piramidę) analgetyczną, która określa rekomendacje dotyczące sposobu i kolejności podawania takich środków cierpiącym pacjentom.

Przyczyny bólu

Ból towarzyszy licznym schorzeniom i jest jednym z najważniejszych objawów, który nie tylko pomaga określić źródło i lokalizację choroby, ale również stanowi dla organizmu sygnał ostrzegawczy. Jest informacją, że należy zmniejszyć poziom aktywności, odpowiednio dostosować dietę albo – w poważniejszych przypadkach – udać się do lekarza. Przede wszystkim jednak jest źródłem cierpienia dla chorego. Często nie pozwala mu funkcjonować, stanowi przyczynę wielu dodatkowych dolegliwości o typie wegetatywnym i nerwicowym. Ostry, nagły ból (np. po urazie) może powodować wstrząs. Dlatego leczenie tego objawu stało się jednym z najważniejszych zadań medycyny i jej osobną dziedziną.

Przyczyną bólu są różne schorzenia, np.:

• urazy (złamania, skręcenia, stłuczenia itp.),
  
• procesy zapalne (tkanek miękkich, zębów, układu kostno-stawowego),
  
• choroby zwyrodnieniowe,
  
• stany skurczowe (spastyczne) w obrębie przewodu pokarmowego,
  
• dysfunkcje mięśni (pourazowe, przeciążeniowe),
  
• nowotwory złośliwe, w szczególności – naciekające okoliczne nerwy obwodowe.
  

Problem terapeutyczny stanowią bóle powstające w trakcie zabiegów operacyjnych (do ich zniesienia nie wystarczy samo wyłączenie świadomości chorego). Leki przeciwbólowe podaje się też niekiedy w innych sytuacjach, np. by znieść dolegliwości związane z porodem.

Czy można łączyć leki przeciwbólowe z alkoholem? Odpowiedź znajdziecie na filmie:

Mechanizm powstawania bólu i działanie analgetyków

Mechanizm powstawania bólu to skomplikowany proces, w który włączonych jest wiele substancji wpływających na drażnienie zakończeń nerwowych i modulujących przewodzenie impulsów nerwami do ośrodkowego układu nerwowego. Środki miejscowo znieczulające porażają czasowo zakończenia czuciowe i uniemożliwiają powstanie pierwotnego impulsu.

Leki przeciwbólowe oddziałują zaś na przewodzenie bodźców bólowych do ośrodkowego układu nerwowego i (pośrednio) na percepcję bólu:

• niesterydowe leki przeciwzapalne ograniczają produkcję prostaglandyn (mediatorów bólu) poprzez hamowanie aktywności enzymów z grupy cyklooksygenaz,
  
• leki opioidowe (opiaty) blokują tzw. kanał wapniowy w receptorach opioidowych niektórych komórek nerwowych, co powoduje zmniejszenie ich pobudliwości.
  

Tolerancja na leki analgetyczne

Niezależnie od formy działania leku, zwraca się uwagę na fakt, że używanie większości preparatów analgetycznych prowadzi do rozwoju tolerancji. Im dłużej stosuje się dany lek, tym większa dawka jest niezbędna do pokonania bólu o takim samym jak wcześniej natężeniu. Powoduje to nie tylko spadek efektywności leczenia i konieczność stosowania coraz silniejszych leków, ale zwiększa również prawdopodobieństwo wystąpienia działań niepożądanych.

Drabina analgetyczna

Drabina analgetyczna to schemat leczenia przeciwbólowego, opracowany i rekomendowany przez Światową Organizację Zdrowia (WHO). Ma on przede wszystkim przypominać lekarzom, że leczenie należy zaczynać od leków najsłabszych i pozbawionych działań ubocznych, rezerwując silniejsze preparaty do przypadków ciężkich zespołów bólowych.

Według zaleceń WHO leczenie należy rozpoczynać od stosowania niesterydowych leków przeciwzapalnych, takich jak kwas acetylosalicylowy (czyli popularna polopiryna lub aspiryna), ibuprofen, meloksykam, paracetamol lub celekoksyb. Większość tych preparatów jest dostępna bez recepty. Stosuje się je powszechnie w przypadku przejściowych dolegliwości bólowych.

Preparatami drugiego rzutu są leki opioidowe o słabszym działaniu. Mogą tłumić zdecydowanie silniejsze objawy, niekiedy maskując przez długi czas przebieg poważnej choroby. Mają również mniejsze lub większe działanie uzależniające, co powoduje, że można je stosować wyłącznie pod kontrolą lekarską. Dlatego dostępne są jedynie na receptę. Do takich preparatów należą m.in. tramadol czy kodeina.

Trzecią linię w leczeniu bólu stanowią silne opiaty, takie jak np. morfina, fentanyl, oksykodon. Mają one bardzo silne działanie przeciwbólowe, ale również mocno uzależniają. Stosowane są więc doraźnie, jednorazowo (np. w przebiegu złożonego urazu, zawału mięśnia sercowego, podczas znieczulenia do zabiegów chirurgicznych) albo do leczenia przewlekłego bólu nowotworowego – gdy natężenie dolegliwości i przebieg choroby zmuszają do podawania takich leków niezależnie od powiązanego z tym ryzyka.

Drabina (piramida) analgetyczna proponuje również odpowiednią sekwencję stosowania leków w przewlekłych zespołach bólowych, ponieważ siła działania poszczególnych preparatów jest zróżnicowana. Dlatego np. w większości schematów terapeutycznych najpierw podaje się morfinę, a później fentanyl, gdyż ten drugi preparat działa około 100 razy silniej niż pierwszy.

Czy każdy może kupić leki przeciwbólowe? Sprawdźcie:

Piramida analgetyczna – leki uzupełniające

Piramida analgetyczna wskazuje również na możliwość łączenia leków przeciwbólowych ze sobą oraz z preparatami uzupełniającymi. Dzięki temu uzyskuje się efekt przeciwbólowy przy zastosowaniu mniejszej dawki leku podstawowego, co zmniejsza ryzyko działań ubocznych czy uzależnienia. Do leków uzupełniających zalicza się np.:

• niektóre leki przeciwpadaczkowe (ze względu na działanie hamujące aktywność układu nerwowego),
  
• leki uspokajające, przeciwlękowe i przeciwdepresyjne,
  
• kortykosteroidy.
  

Planowanie leczenia przeciwbólowego

Odpowiednie planowanie przewlekłego leczenia przeciwbólowego w oparciu o drabinę analgetyczną wymaga doskonałej znajomości nie tylko wpływu poszczególnych leków na ból, ale też ich objawów niepożądanych (takich jak możliwość uzależnienia od leków narkotycznych). Leki należy dostosować do ogólnego stanu zdrowia chorego i choroby podstawowej, gdyż niektóre, właściwe danemu lekowi, działania uboczne mogą nasilać objawy schorzenia. Dlatego leczenie bólu odbywa się zwykle w specjalistycznych poradniach, pod opieką doświadczonych lekarzy.