Pozycja przeciwwstrząsowa stosowana jest często jako reakcja na spadek ciśnienia krwi, którego przyczyną może być rozwijający się wstrząs lub zwyczajne omdlenie. O ile w drugiej sytuacji ułożenie chorego w tej pozycji niewątpliwie jest korzystne, to w przypadku poważnych schorzeń, prowadzących do rozwoju niewydolności krążenia, opinie i zalecenia badaczy są podzielone.

Wstrząs – mechanizm i przyczyny powstawania

Wstrząs to zespół zaburzeń o typie niewydolności krążenia, prowadzący do dekompensacji mechanizmów regulujących ciśnienie krwi i stanowiący zagrożenie dla życia chorego. Niezależnie od przyczyny obserwuje się spadek ciśnienia tętniczego, osłabienie lub zanik tętna na tętnicach obwodowych (np. często badanych tętnicach promieniowych). Skóra zwykle jest blada i spocona. Chory skarży się na mroczki przed oczyma lub zaburzenia widzenia. Dużemu spadkowi ciśnienia mogą towarzyszyć zaburzenia świadomości – czasem jest to pobudzenie, a nawet agresja, ale najczęściej apatia, ospałość, zawroty głowy, szum w uszach lub utrata świadomości.

Wstrząs klasyfikuje się na podstawie przyczyny powstania:

• krwotoczny – związany jest z dużą utratą krwi wskutek krwawienia wewnętrznego (krwawienia do przewodu pokarmowego z owrzodzeń lub żylaków przełyku, pęknięta ciąża pozamaciczna) lub z otwartych ran,
  
• kardiogenny – spowodowany zbyt małą objętością krwi wyrzucanej przez serce, np. w przebiegu zawału, zaburzeń rytmu,
  
• neurogenny – spowodowany urazem kręgosłupa w odcinku szyjnym lub (wysokim) piersiowym i uszkodzeniem nerwów współczulnych stymulujących pracę serca (zwolnienie jego akcji) i zwężanie naczyń krwionośnych,
  
• anafilaktyczny – działanie czynników uczulających powoduje uwolnienie dużych ilości substancji rozszerzających naczynia tętnicze,
  
• septyczny – związany z powikłaniami uogólniającej się infekcji.
  

Prawidłowa pozycja przeciwwstrząsowa

Pozycja przeciwwstrząsowa to ułożenie chorego:

• na poziomej powierzchni,
  
• na wznak,
  
• z głową ułożoną poziomo lub lekko uniesioną (2–3 cm),
  
• z wyprostowanymi nogami, podniesionymi lekko ponad płaszczyznę ciała, tak by stopy znajdowały się powyżej poziomu twarzy.
  

Kończyny dolne chorego muszą być podparte, najlepiej na całej długości, aby ucisk nie zaburzał krążenia i by nie dopuścić do przeciążenia stawów. Można do tego celu użyć zrolowanych koców, pościeli, płaszcza itp.

Pozycja przeciwwstrząsowa – dlaczego może pomóc?

Pozycja przeciwwstrząsowa ułatwia odpływ krwi w kierunku serca i zapewnia skierowanie większej ilości krwi w stronę narządu najbardziej wrażliwego na niedotlenienie, czyli mózgu. Mechanizm ten sprawdza się bardzo dobrze w przypadku omdleń. Przy rozwijającym się wstrząsie można uzyskać przejściową poprawę parametrów hemodynamicznych, głównie ciśnienia tętniczego krwi.

Nie należy zapominać, że największe znaczenie ma leczenie choroby podstawowej, czyli np. leczenie zaburzeń rytmu, uzupełnianie objętości krwi krążącej, podawanie preparatów zwężających rozszerzone naczynia krwionośne, stosowanie leków przeciwalergicznych i steroidów.

Pozycja przeciwwstrząsowa – kontrowersje

Podstawowym zarzutem dotyczącym stosowania pozycji przeciwwstrząsowej jest niewielki wpływ na ciśnienie tętnicze krwi. Wskazuje się na fakt, że we wstrząsie dochodzi w sposób odruchowy do tzw. centralizacji krążenia, co oznacza, że naczynia kończyn bardzo silnie obkurczają się. Powoduje to zwiększenie krążenia w obrębie narządów kluczowych dla życia i funkcjonowania organizmu (serca, płuc, mózgu), ale jednocześnie oznacza, że uniesienie kończyn nie będzie miało istotnego wpływu na efektywność krążenia.

Wiele badań parametrów hemodynamicznych wskazuje na to, że organizm stara się reagować na zmianę ułożenia kończyn. Choć (u zdrowych ochotników) po zastosowaniu pozycji przeciwwstrząsowej uzyskuje się zwiększenie objętości przepompowywanej przez serce krwi i wzrost ciśnienia, to efekt ten (wskutek działania fizjologicznych mechanizmów regulacyjnych) zanika po kilku minutach.

Zwraca się uwagę na fakt, że uniesienie nóg może spowodować nasilenie krwawienia w górnej połowie ciała (np. w obrębie jamy czaszki, jamy brzusznej albo do przewodu pokarmowego).

Uniesienie kończyn może być przyczyną zwiększonego ucisku trzewi na przeponę, co zmniejsza jej ruchomość i w efekcie może spowodować trudności w oddychaniu.

Kiedy nie należy stosować pozycji przeciwwstrząsowej?

Pozycji przeciwwstrząsowej nie należy stosować u chorych nieprzytomnych (wskazana jest wtedy pozycja boczna ustalona), u chorych z podejrzeniem urazu kręgosłupa, kości długich kończyn dolnych, z urazem głowy i krwawieniem śródczaszkowym.

Chorzy z nasiloną dusznością (niezależnie od przyczyny) przyjmują najczęściej pozycję siedzącą, w której oddycha im się najłatwiej. Nawet przy rozwijającym się wstrząsie zastosowanie u nich pozycji przeciwwstrząsowej może być przyczyną dodatkowych zaburzeń.