Seplenienie, inaczej sygmatyzm (łac. sigmatismus) lub – rzadziej – szeplenienie, to nieprawidłowe wymawianie głosek [s], [z], [c], [dz], [ś], [ź], [ć], [dź], [sz], [ż], [cz], [dż].
Dlaczego dzieci seplenią?
Seplenienie może być wywołane wieloma czynnikami, spośród których najczęstszymi są:
- niewłaściwa budowa narządów artykulacyjnych (zbyt duży lub gruby język, zbyt krótkie wędzidełko podjęzykowe),
- anomalie zębowe, w tym wady zgryzu wywołujące brak dentalizacji (m.in. zgryz otwarty, przodozgryz, tyłozgryz),
- rozszczep podniebienia (wywołuje niedostateczne zamknięcie jamy nosowej – seplenienie nosowe),
- choroby górnych dróg oddechowych (nawracające lub przewlekłe infekcje),
- zbyt długie karmienie smoczkiem,
- niewłaściwe wzorce z otoczenia,
- niska sprawność narządów artykulacyjnych (zbyt duże lub zbyt słabe napięcie mięśniowe),
- zaburzenia słuchu (zwłaszcza w zakresie tonów wysokich).
W sygmatyzmie wyróżnia się deformacje (seplenienie właściwe), które polega na niewłaściwej wymowie spółgłosek zębowych, czyli: [s], [z], [c], [dz], dziąsłowych: [sz], [ż], [cz], [dż], palatalnych (podniebiennych, miękkich): [ś], [ź], [ć], [dź]. Uważa się, że deformacje są rezultatem zmiany artykulacji głosek. W zależności od miejsca, gdzie powstaje nieprawidłowa artykulacja, stwierdza się różne typy sygmatyzmu (międzyzębowy, wargowo-zębowy, przyzębowy).
Dzieci nabywające zdolności mówienia często mają skłonność do parasygmatyzmu, czyli zastępowania pewnych spółgłosek przez inne. Zamiast głosek: [sz], [ż], [cz], [dż] wymawiają podobnie brzmiące, ale łatwiejsze do artykulacji: [s], [z], [c], [dz] lub miękkie: [ś], [ź], [ć], [dź]. Ponadto dziecko, u którego mowa jest na etapie kształtowania, zastępuje niekiedy głoski dźwięczne ich bezdźwięcznymi odpowiednikami (np. [ż] przez [sz], w wyniku czego wyraz [żyto] wymawia jako [szyto]). Jeśli podane przykłady niewłaściwej artykulacji utrzymują się przez dłuższy czas, należy uznać ten stan za patologiczny i skontaktować się z logopedą.
Seplenienie międzyzębowe
Seplenienie międzyzębowe nazywane jest seplenieniem interdentalnym lub seplenieniem śródzębnym. Jest to najczęstsza postać sygmatyzmu, charakterystyczna dla dzieci między 3. a 4. rokiem życia, kiedy starają się one wymawiać głoski [s], [z], [c], [dz]. Wywołuje ją ułożenie języka w linii środkowej lub z boku jamy ustnej, co powoduje wysuwanie go między zęby w trakcie artykulacji. Typowe dla seplenienia międzyzębowego jest spłaszczanie języka, co skutkuje brakiem „rowka” w jego środkowej linii i rozpraszaniem powietrza po całej powierzchni podczas artykulacji. Często dochodzi do opuszczenia dolnej szczęki, przez co czubek języka nie może dotknąć górnych siekaczy.
Seplenienie boczne
Seplenienie boczne zwane jest także seplenieniem lateralnym. W przebiegu tej nieprawidłowości dochodzi do niesymetrycznego ułożenia języka, w wyniku czego nie wytwarza się typowa szczelina w centralnej części, lecz po bokach, najczęściej w obrębie zębów trzonowych, kłów oraz zębów przedtrzonowych. Podczas prób artykulacji niektórych dźwięków wargi rozchylają się w miejscu przechodzenia powietrza, przez co wydychane powietrze wydostaje się szerokim strumieniem. Wyróżnia się seplenienie boczne prawostronne, seplenienie boczne lewostronne, a także seplenienie boczne obustronne.
Pozostałe rodzaje seplenienia
Wśród pozostałych rodzajów seplenienia wyróżnia się: seplenienie przyzębowe, seplenienie wargowo-zębowe, seplenienie wargowe, seplenienie świszczące, seplenienie przydechowe, seplenienie szumiące, seplenienie podniebienne.
Ćwiczenia na seplenienie
Należy pamiętać, że seplenienie bez regularnej i długotrwałej terapii logopedycznej w większości przypadków nie przynosi spodziewanych rezultatów. Terapia logopedyczna w początkowej fazie skupia się na ćwiczeniach oddechowych oraz fonacyjnych. Później przechodzi się do konkretnych ćwiczeń narządu mowy, które usprawniają pracę warg oraz języka. Dzięki zajęciom z logopedą dziecko usprawnia słuch fonematyczny, który pozwala na różnicowanie poszczególnych głosek. Dopiero po tym etapie podejmowane są próby wywoływania poszczególnych głosek, a następnie utrwalania dźwięku poprawnie artykułowanego. O sukcesie terapii logopedycznej można mówić dopiero wtedy, gdy dziecko w sposób prawidłowy wymawia głoski w mowie spontanicznej. Jak przyznają logopedzi, dla dziecka bardzo ważne jest wsparcie rodziców, a szczególnie zauważanie i docenianie przez nich nawet drobnych sukcesów. Część ćwiczeń logopedycznych można wykonywać w domu.
Bibliografia:
1. Emiluta-Rozya D., Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym, Centrum Medyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2006.