Słuch fonematyczny jest niezbędny do prawidłowego odbioru mowy, czyli identyfikacji dźwięków i wiązania ich z określonym znaczeniem. Nie jest to zdolność wrodzona, ale wykształcana w dzieciństwie pod wpływem bodźców słuchowych, czego efektem staje się umiejętność wyodrębniania wyrazów, sylab i głosek, a także ich kolejności w wyrazie.

Właściwie wykształcony słuch fonematyczny umożliwia prawidłową wymowę, wychwytywanie różnic między podobnie brzmiącymi słowami, a także dokonywanie analizy i syntezy słuchowej wyrazów. Stanowi to podstawę do nauki czytania i pisania.

Co to jest słuch fonematyczny?

Nie ma jednej definicji słuchu fonematycznego, ponieważ od czasu, gdy termin został użyty po raz pierwszy w 1947 r., pojawiło się wiele jego opisów. Twórca tego określenia, czyli rosyjski neuropsycholog Aleksander Łuria, uważał, że słuch fonematyczny to zdolność do różnicowania, analizy i syntezy dźwięków mowy zgodnie z zasadami systemu fonologicznego. Z kolei Bronisław Rocławski, autor książki „Słuch fonemowy i fonetyczny. Teoria i praktyka” pisze, że jest to „zdolność do kwalifikowania wyróżnionych z potoku mowy głosek jako przynależnych do określonych, fonologicznie zdeterminowanych klas głosek”.

Słuch fonematyczny – ćwiczenia

Słuch fonematyczny zaczyna się rozwijać w końcowym okresie tzw. gaworzenia, czyli zwykle pod koniec 1. roku życia dziecka, gdy powinno ono rozumieć już kilkadziesiąt słów najczęściej wypowiadanych przez osoby z najbliższego otoczenia. Około 2. roku życia słuch fonematyczny jest zazwyczaj rozwinięty w znacznym stopniu.

Czasami następuje opóźnienie w nabywaniu umiejętności rozróżniania dźwięków mowy, spowodowane różnymi czynnikami dziedzicznymi czy uszkodzeniami neurologicznymi. Zaburzenia słuchu fonematycznego skutkują przede wszystkim:

• trudnościami w wypowiadaniu się (mały zasób słów, skracanie wyrazów, problemy z budowaniem zdań);

• częstymi wadami wymowy;

• kłopotami z pisaniem ze słuchu i z pamięci (mylenie lub gubienie liter, opuszczanie końcówek, nieprawidłowe różnicowanie głosek, złe łączenie przyimków z rzeczownikami, przestawianie szyku wyrazów);

• problemami z czytaniem (niewłaściwa intonacja, przekręcenie wyrazów, pomijanie ich lub dodawanie innych, mylenie znaczenia wyrazów o podobnym brzmieniu, trudności w zrozumieniu przeczytanej treści);

• trudnościami w nauce gramatyki języka rodzimego i języków obcych;

• kłopotami w uczeniu się na pamięć;

• gorszą pamięcią słuchową.

Aby zapobiec tym nieprawidłowościom, rodzice powinni jak najszybciej skierować dziecko do specjalisty, który może zalecić ćwiczenia słuchu fonematycznego. Istnieje wiele sposobów na jego kształcenie, np.: rozpoznawanie przedmiotów na podstawie barwy dźwięku, odtwarzanie rodzaju i ilości usłyszanych dźwięków, lokalizowanie źródła dźwięków, nauka wierszy, piosenek i rymowanek czy wyodrębnianie wszystkich głosek w wyrazie albo identyfikowanie tych, które są na początku lub na końcu wyrazu.

Ćwiczenia na słuch fonematyczny to także wyliczanki sylabowe w rozmaitych grach słownych i rebusach sylabowo-obrazkowych, wyróżnianie wyrazów i sylab w zdaniu (najlepiej za pomocą klaskania) czy wyszukiwanie słów, które się rymują. Pozytywne efekty przynoszą ćwiczenia artykulacyjno-słuchowe, np. powtarzanie wyrazów dźwiękonaśladowczych czy tzw. złośliwe echo, gdy dziecko musi podać słowo o znaczeniu przeciwnym do wypowiedzianego przez opiekuna.

Zaburzenia słuchu fonematycznego

Zaburzenia słuchu fonematycznego, zarówno u dzieci, jak i u dorosłych, mogą mieć różne nasilenie:

• niewielkie (przejawia się zwykle niepoprawną artykulacją pojedynczych głosek);

• umiarkowane (obserwowane u dzieci, które mają trudności w nauce czytania i pisania, np. mylą litery, pisząc samodzielnie ze słuchu, i zamieniają te, które są graficznymi odpowiednikami głosek i mają zbliżone brzmienie);

• głębokie (jest zwykle konsekwencją poważnych zaburzeń, np. uszkodzeń mózgu, objawia się tzw. afazją Wernickego).

Bardzo ważną rolę odgrywa badanie słuchu fonematycznego. Służy temu m.in. zestaw testów opracowanych przez Elżbietę Szeląg, znaną polską logopedę i neuropsycholog. Opierają się one na teorii, że czynność odbioru i rozumienia mowy nie ogranicza się do realizacji tego procesu na poziomie sylaby czy słowa, ale obejmuje także konieczność utrzymania w pamięci jednocześnie kilku lub kilkunastu słów wraz z łączącymi je związkami logiczno-gramatycznymi i koniecznością przyporządkowania im odpowiednich znaczeń.

Bibliografia:

1. Barbara Walińska "Słuch fonetyczny jako kompetencja warunkująca odbiór i rozumienie mowy", "Czasopisma logopeda".